Najbardziej skandalizujący film w historii kina. Teraz powraca na ekrany

Viridiana (w tej roli wspaniała Silvia Pinal) to nowicjuszka, którą poznajmy tuż przed złożeniem ślubów zakonnych. Młoda kobieta wyjeżdża w odwiedziny do owdowiałego wuja. Wizyta na prowincji zmienia wszystko. Don Jaime (Fernando Rey) dostrzega w siostrzenicy zmarłej żony podobieństwo względem nieboszczki i obdarza ją szczególnymi względami. Oddana Bogu dziewczyna odrzuca jednak propozycję małżeństwa. Obsesja wuja popycha go do samobójstwa. Dziewczyna postanawia zamienić jego dawną posiadłość w przytułek dla bezdomnych. Idealistyczna postawa Viridiany zderza się wkrótce z okrutnym światem pozorów.

Obrazoburczy i genialny, bluźnierczy i najlepszy w dziejach hiszpańskiej kinematografii – tymi słowami zwykle opisujemy "Viridianę". Arcydzieło, które miało stać się powrotem Luisa Buñuela po dekadach spędzonych na emigracji, a przewrotnie doprowadziło do ponownego wygnania twórcy. Hiszpańskie kino spętane propagandą frankistowskiej dyktatury za sprawą "Viridiany" zaczerpnęło jednak oddechu wolności.

Choć prawdziwa odwilż nastąpiła dopiero wraz ze śmiercią Francisco Franco w 1975 roku, Buñuel zaszczepił w rodakach zalążek buntu. Otwarcie Hiszpanii na zachód wyznaczyła Złota Palma dla "Viridiany" na Festiwalu Filmowym w Cannes z 1961 roku. Z powodu kontrowersji hiszpańska premiera dzieła odbyła się dopiero 16 lat później, ale forma demaskacji hipokryzji instytucji religijnych oraz niezgodności ideałów z brutalną rzeczywistością zainspirowała iberyjskich twórców.

Buñuel odwraca niejako role ofiary i kata w brutalny sposób odzierając tytułową Viridianę ze złudzeń. Jej podopieczni to niewdzięczne jednostki. Za plecami opiekunki knują, wiążą spiski i wykluczają jednego z ubogich. Pod nieobecność państwa żebracy zakradają się do posiadłości, w której dokonują aktów wandalizmu. Radosna biesiada zamienia się w rękoczyny i orgię. W pamięć zapada zwłaszcza scena stylizowana na "Ostatnią wieczerzę" Leonarda da Vinci, w której rubaszne towarzystwo fotografuje kobieta zadzierająca przy tym bezwstydnie spódnicę do góry. To właśnie ta sekwencja została uznana za najwyższy akt profanacji i przyniosła reżyserowi krytykę środowisk katolickich.

Luis Buñuel buduje świat kryzysu, w którym chrześcijańskie postulaty rozmijają się z codziennością. Tytułowa Viridiana jawi się niczym anielica na tle prostego ludu z nizin i krewnych ulegającym pierwotnym instynktom. Jej ascetyzm, wyrzekanie się cielesności (nosi koszule z gryzącego materiału, śpi na podłodze w towarzystwie korony cierniowej) i powołanie czynią bohaterkę wzorem pobożności, ale też wrogiem samego życia. Choć Viridianą kierują szlachetne pobudki, to kobieta neguje otoczenie, uznając swoją wyższość.

Z drugiej strony niedoszła zakonnica niemal na każdym kroku mierzy się z ludzką niegodziwością i męską agresją – wuj wmawia jej odebranie czystości i obciąża poczuciem winy za samobójczą śmierć, kuzyn drwi z jej wstrzemięźliwości w histerycznym akcie ugodzenia dumy, a żebracy dokonują napaści na tle seksualnym. Co znamienne dla twórczości Buñuela, reżyser kreśli antynomię kultury i natury, ukazując pierwotne instynkty z niemal hipnotyzującą siłą toksycznego pożądania (fetyszyzm wuja).

Bolesną kompromitację pozorów i klęskę miłosierdzia można zatem odczytywać dwojako. Historia przedstawiona w "Viridianie" to przede wszystkim obraz kruchości wzniosłych ideałów w starciu z brutalną naturą drugiego człowieka, ale też lekcja pokory. W końcowych ujęciach zachodzi przemiana bohaterki, choć, co istotne, na drodze złamania, a nie samoświadomości. Viridiana zasiada do gry w karty wraz z kuzynem i jego kochanką, uznając tym samym miłosny trójkąt. "Dramat utraty złudzeń prowadzi bohaterkę ku akceptacji ludzi, z ich niedoskonałością i słabościami" - pisała Iwona Kolasińska-Pasterczyk, wskazując na humanistyczne przesłanie.

Luis Buñuel zrealizował "Viridianę" po ponad 20 latach przebywania na emigracji. Opuścił Hiszpanię tuż po wybuchu wojny domowej, a zwycięstwo dyktatury Franco w 1939 roku sprawiło, że większość filmów realizował we Francji i Meksyku. Już wcześniej pozostawał związany z paryską awangardą, zasłynął surrealistycznym manifestem stworzonym w duecie z Salvadorem Dali, czyli "Psem andaluzyjskim" (1929), a także bulwersującym "Złotym wiekiem" (1930). W Hiszpanii przed "Viridianą" nakręcił tylko jeden film – porażającą pesymistycznym realizmem "Ziemię Hurdów" (1933). Przed wybuchem wojny domowej współtworzył ponadto madrycką wytwórnię Filmófono.

"Viridiana" miała być jego spektakularnym powrotem, w którym nie brakowało politycznych akcentów, ale też aspiracji do uświetnienia rodzimej kinematografii. Ta miała za sobą ciemny rozdział naznaczony przez propagandę i produkcje gloryfikujące tradycyjne wartości zakorzenione w religii katolickiej.

Skandal wokół "Viridiany" doprowadził do kolejnego wygnania Luisa Buñuela. Film zadebiutował na hiszpańskich ekranach dopiero w 1977 roku, a jego rozpowszechnianie nastąpiło sześć lat później. Ekranowy demaskator sympatyzujący z estetyką surrealizmu znalazł bezpieczną przystań w dobrze mu znanym kraju nad Sekwaną. Późny, francuski okres twórczości Buñuela przyniósł nam dzieła pokroju ironizującej z mieszczańskiej mentalności "Piękności dnia" (1967) czy wyróżnionego Oscarem dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego "Dyskretnego uroku burżuazji" (1972).

W lipcu 2025 roku "Viridianę" zobaczymy na ekranach polskich kin w odrestaurowanej wersji 4K. To wszystko za sprawą dystrybutora zapatrzonego w klasykę, czyli firmy Reset. Seanse zostaną wzbogacone o prelekcję i dyskusję po filmie prowadzoną przez Michała Oleszczyka, filmoznawcę oraz autora podcastu SpoilerMaster.

Bibliografia: "Kino klasyczne", pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Universitas, Kraków 2011.

Fenomen "Dept Q", który widziało pół świata, zaskakująco zabawne "Pod przykrywką" od Prime Video i krwawe, gangsterskie porachunki ze "Strefy gangsterów" SkyShowtime. O tym w nowym Clickbaicie. Znajdź nas na Spotify, Apple Podcasts, YouTube, w Mountainboard czy Open FM. Możesz też posłuchać poniżej: