Przekrój polskiego społeczeństwa w taksówce 1313 – mija 38 lat od premiery "Zmienników"

Stanisław Bareja był reżyserem wyjątkowym w polskim kinie. Był wręcz zjawiskiem. Jako jedyny twórca konsekwentnie dokumentował absurdy socjalistycznej rzeczywistości, nie bojąc się konfrontacji z cenzurą. Jego humor – ostry, obserwacyjny, często gorzki – stanowił znakomity komentarz. W filmach Barei śmiejemy się nie dlatego, że coś jest zabawne, ale dlatego, że jest prawdziwe, a prawda bywa śmieszna i przerażająca jednocześnie.

Reżyser bezlitośnie wyśmiewał biurokrację, korupcję, nieudolność władzy i cynizm – tak urzędników, jak i obywateli. W serialu "Alternatywy 4" (swoje ten serial odleżał na półce, odesłany tam przez cenzorów) czy kultowych filmach, jak "Miś", Bareja pokazywał system skazany na porażkę. "Zmiennicy" to jego ostatnie dzieło – serial, ukończony jesienią 1986 roku, miał swoją premierę cztery miesiące po śmierci reżysera. Bareja odszedł 14 czerwca 1987 roku, mając zaledwie 57 lat.

Scenariusz "Zmienników" powstawał we współpracy z Jackiem Snopkiewiczem, ale gdy ten wyjechał do Ameryki, zastąpił go Jacek Janczarski – satyryk, dramaturg i scenarzysta, autor słynnego słuchowiska "Kocham pana, panie Sułku". Ten syn znanego pisarza, Czesława Janczarskiego, był mistrzem dialogu, a jego barwne kwestie zapadały w pamięć równie mocno, co najlepsze puenty samego Barei. To właśnie Janczarski napisał tekst do piosenki przewodniej, którą wykonał Przemysław Gintrowski – bard okresu PRL.

Fabuła serialu rozpoczyna się niewinnie – młoda Katarzyna Piórecka, pracująca jako kierowca żuka w Spółdzielczej Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego im. Borów Tucholskich, marzy o własnej taksówce. Tyle że w zdominowanym przez mężczyzn świecie warszawskich taksówkarzy szanse ma nikłe. Wymyśla więc genialny fortel – dokleja wąsik, zakłada ciemne okulary, czapkę z daszkiem i jako Marian Koniuszko otrzymuje pracę w WPT. Jej zmiennikiem zostaje rozmarzony bajerant Jacek Żytkiewicz. A czy to ważne, że w swoim zmienniku Jacek nie rozpoznaje… własnej dziewczyny? Na ten drobiazg można przymknąć oko.

Ale "Zmiennicy" to nie tylko historia o przebierankach. Bareja wykorzystał konwencję serialu taksówkowego jako pretekst do szerszego spojrzenia na polskie społeczeństwo połowy lat 80. Żółta taksówka o numerze bocznym 1313 (i rejestracji WAE 606B) przewozi widzów przez PRL, pozwalając na obserwowanie urzędników popijających koniaki i cynicznych literatów. W kolejnych odcinkach poznajemy też celebrytów, kombinatorów, drobnych przestępców, bezradnych urzędników i zwykłych ludzi próbujących przetrwać w umierającym systemie.

Wątki poboczne snują się przez serial niczym pasażerowie przez warszawskie ulice. Jest tutaj studiujący w stolicy Taj o dźwięcznym imieniu Krashan Bhamaradżanga, który ma kłopoty z wierzycielami. Jest strażak Zenon Kuśmider, handlujący kradzionym paliwem z kolejowych cystern. Są ustawione mecze piłkarskie, przekręty w klubach sportowych, a w tle – coraz wyraźniej – rysuje się świat gangsterski, który eksploduje po 1989 roku.

Serial odważnie dotykał tematów dotąd przemilczanych w polskim kinie: korupcję w klubach sportowych, rozmaite szwindle, sutenerstwo, a nawet przemycanie narkotyków – to szczególnie nie podobało się władzy. Bareja odważnie ukazywał to, co już parę lat po zakończeniu zdjęć do "Zmienników" nazywano przestępczością zorganizowaną, sympatyczni kombinatorzy zmienili się w rasowych gangsterów i już nikomu nie było do śmiechu.

"Zmiennicy" to była gigantyczna produkcja. Zdjęcia plenerowe odbywały się na ulicach Warszawy – na Placu Grzybowskim, przy Dworcu Centralnym, na dzisiejszej Jagiellońskiej. Serial kręcono też w Krakowie, Grodzisku Mazowieckim, Zatorach, a nawet w Bangkoku i Berlinie Zachodnim. Przede wszystkim jednak serial zebrał śmietankę polskich aktorów.

W rolach głównych Bareja obsadził Ewę Błaszczyk (żonę Janczarskiego) i Mieczysława Hryniewicza. Interesujące, że pierwotnie rolę Kasi zaproponowano Jadwidze Jankowskiej-Cieślak, ale ta odmówiła. Natomiast do roli Jacka rozważano Krzysztofa Stelmaszyka i Cezarego Harasimowicza. Wybrani aktorzy stworzyli sympatyczne, przekonujące postaci. Ale czy najbarwniejsze?

Prawdziwą siłą "Zmienników" jest coś innego – imponująca galeria postaci drugoplanowych i epizodycznych. Zaangażowano rzesze ludzi: 330 aktorów, 194 epizodystów i aż 2020 statystów. Właśnie drugoplanowe postaci często zapadały w pamięć mocniej niż główni bohaterowie. Bronisław Pawlik jako zmiennik Stanisław Lesiak to wzruszający portret starego, uczciwego taksówkarza, ginącego gatunku w świecie kombinatorów. Krzysztof Kowalewski w roli prezesa Michalika, Wojciech Pokora jako prezes klubu sportowego Kłusek – każdy z nich stworzył miniaturowy portret pewnego typu socjalistycznego aparatczyka lub kombinatora.

Marian Opania jako Ceglarek, właściciel stacji benzynowej, to postać, która w kilku scenach zarysowuje cały mechanizm szemranych interesów. Mieczysław Czechowicz jako Mastalerz, stróż pałacu Radziwiłłów w Zatorach, Gustaw Lutkiewicz, Kazimierz Kaczor, Jan Kobuszewski, Ignacy Machowski, Irena Kwiatkowska – lista nazwisk jest długa i robi wrażenie. W jednym z odcinków pojawia się nawet Jan Englert jako aktor Rawicz, którego Kasia i Jacek wiozą do Krakowa. Te epizodyczne występy to prawdziwe aktorskie perełki, w których każdy dostaje swoje ekranowe pięć minut.

Sam Bareja wystąpił w swoim serialu w niewielkiej roli. Marcel Szytenchelm zagrał prawdziwego Mariana Koniuszkę – rozpieszczonego syna prezesa, którego papiery przejmuje Kasia. Szytenchelm wspominał później, że to właśnie on zasugerował zmianę tytułu z "Taksówkarzy" (albo z roboczego "Zawód taksówkarz") na "Zmienników".

Premiera "Zmienników" była szczególna. Serial miał początkowo osiem odcinków, ale ostatecznie powstało piętnaście. Pierwszy wyemitowano 18 października 1987, w niedzielny wieczór po "Dzienniku Telewizyjnym". Władza niezbyt przychylnie patrzyła na dzieło Barei – jak zwykle. Od trzeciego odcinka serial przesunięto na piątkowe wieczory, a przerwy między emisjami bywały długie.

Pasażerowie taksówki 1313 tworzą przekrojowy obraz Polski lat 80. – z jej marzeniami, frustracjami, cynizmem i desperacką chęcią przetrwania. Serial Barei to nie tylko komedia, ale i – podobnie jak większość jego produkcji – dokument epoki, który do dziś bawi, porusza i skłania do refleksji. Bo choć PRL już nie ma, to absurd i kombinatorstwo okazują się ponadczasowe.