Wojciech Jerzy Has

Jeden z najwybitniejszych polskich reżyserów filmowych. Prawdziwy autor kina, którego dzieła charakteryzują się spójną, rozpoznawalną poetyką, naznaczoną silnym piętnem indywidualności i artyzmu. Przez wielu zwany jest „największym wizjonerem polskiego kina”. Mówiąc o kinie Hasa, bardzo często określa się je jako malarskie, mityczne, teatralne, ezoteryczne, wizjonerskie, ale też pełne – jak to określił Tadeusz Sobolewski – „atrakcyjnego pesymizmu”. Twórca niezapomnianych ekranizacji utworów literackich – „Lalki”, „Rękopisu znalezionego w Saragossie”, „Sanatorium pod klepsydrą”.

Urodził się 1 kwietnia 1925 roku w Krakowie. Przerwaną wybuchem wojny naukę kontynuował w latach wojennych, z początku w krakowskiej Szkole Handlowej, a po jej ukończeniu - w klasie grafiki krakowskiej Szkoły Przemysłu Artystycznego. Wykształcenie artystyczne nie pozostało bez wpływu na twórczość filmową Hasa.

Zanim wstąpił na ASP w Krakowie, gdzie w latach 1945-47 należał do pracowni prof. Eibischa, zaliczył pracę w kopalni oraz w dziale graficznym jednego z wydawnictw książkowych.

Oprócz studiów plastycznych, tuż po wojnie był też słuchaczem krakowskiego Kursu Przysposobienia Filmowego, który ukończył w 1946, zaraz potem rozpoczynając pracę w Wytwórni Filmów Dokumentalnych.

Tam zrealizował m.in. impresję „Ulica brzozowa” (1947) i reportażowy „Parowóz P.7-47” (1949), a później związał się z Wytwórnią Filmów Oświatowych, dla której w latach 1950-56 nakręcił kilka produkcji związanych z profilem wytwórni (m.in. „Harcerze na zlocie” 1952).

* Jego pełnometrażowym debiutem fabularnym była „Pętla” (1957) z Gustawem Holoubkiem i Aleksandrą Śląską – będący adaptacją opowiadania Hłaski film, który stworzył podwaliny specyficznego języka filmowego Hasa, mistrzowsko budującego klimat opowiadanej historii.*

Właściwe tylko dla siebie środki wyrazu rozwijał w kolejnych filmach, zawsze opartych o teksty literackie: „Pożegnaniach” (1958, nagroda FIPRESCI w Locarno), „Wspólnym pokoju” (1959), „Rozstaniu” (1960), „Złocie” (1961).

W 1962 roku zrealizował pierwszy film, któremu nadano miano arcydzieła – melodramatyczny obraz „Jak być kochaną” z wybitnymi kreacjami Zbigniewa Cybulskiego i Barbary Krafftówny (Złota Kaczka, nagroda FIPRESCI w Bejrucie, nagrody na MFF w Cork, San Francisco i Edynburgu).

Jego filmy zawsze były w pełni przemyślanymi kompozycjami, w których wszystko było znaczące, gdzie nic nie było przypadkowe. Poetyka filmów Hasa idealnie dostosowana była do nastroju opowiadanej historii. Charakteryzowały ją powolne, długie ujęcia, głębia ostrości odsłaniająca pełne rekwizytów plany, przywodzące na myśl barokową, „zagraconą”, pełną przepychu przestrzeń.

Bohaterami jego filmów są wiecznie poszukujący, skazani na wędrówkę (również w głąb siebie), samotność i niezrozumienie outsiderzy, egzystujący w sztucznej, ograniczonej wykreowanej przez człowieka i kulturę przestrzeni pełnej stale przewijających się w filmach Hasa motywów - okien, labiryntu, księgi, przydrożnej gospody, snu, odbić lustrzanych itp. W 1964 roku zrealizował jedno z najbardziej znanych na świecie arcydzieł – surrealistyczną, skomponowaną szkatułkowo ekranizację oświeceniowej powieści Jana Potockiego – „Rękopis znaleziony w Saragossie” z udziałem Zbigniewa Cybulskiego, Igi Cembrzyńskiej, Barbary Krafftówny i Elżbiety Czyżewskiej. Film zdobył dwie nagrody na MFF w San Sebastián oraz wyróżnienie na MFF w Edynburgu.

Po zrealizowanych w 1966 roku „Szyfrach” z ponownym udziałem Zbyszka Cybulskiego, wziął na warsztat słynną powieść Bolesława Prusa „Lalka” (1968, Grand Prix MFF w Panamie), tworząc jej genialną ekranizację z niezapomnianą kreacją Beaty Tyszkiewicz w roli Izabeli Łęckiej.

* Po pięciu latach przerwy zrealizował „Sanatorium pod klepsydrą” – opartą o prozę Brunona Schulza poetycką refleksję na temat przemijania oraz nieuchronności i nieodwracalności śmierci, z Janem Nowickim w roli głównej (1973, Nagroda Jury na MFF w Cannes, Złoty Asteroid na MFF Fantastycznych w Trieście).*

Poświęcając się pracy pedagoga na Wydziale Reżyserii łódzkiej „filmówki”, gdzie pracował od 1974 roku (w latach 1989-90 był dziekanem tego wydziału, a w latach 1990-96 pełnił funkcję rektora uczelni), w kolejnych latach zasłużył się raczej jako opiekun artystyczny filmowych projektów. Po „Sanatorium...” zrealizował jeszcze tylko cztery filmy: adaptację opowiadania Czechowa „Nieciekawa historia” (1982) z Gustawem Holoubkiem i Hanną Mikuć, ekranizację powieści Władysława Terleckiego „Pismak” (1984), „Osobisty pamiętnik grzesznika przez niego samego spisany” (1985) i „Niezwykłą podróż Baltazara Kobera” (1988).

Zmarł 3 października 2000 roku w Łodzi. Został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Komunalnym na Dołach w Łodzi.

* Pośmiertnie przyznano mu tytuł Doctora Honoris Causa Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi. Ponadto został uhonorowany wieloma odznaczeniami państwowymi: Złotym Krzyżem Zasługi (1959), tytułem honorowym Rady Państwa „Zasłużony dla kultury polskiej” (1988), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski w uznaniu wybitnych osiągnięć w działalności artystycznej oraz za zasługi w pracy dydaktycznej z okazji 50-lecia PWSFTviT (1998). W 1999 roku otrzymał Polską Nagrodę Filmową „Orzeł” za Całokształt Twórczości, a w 2000 – przyznaną pośmiertnie Nagrodę Honorową dla polskiego reżysera za szczególną wrażliwość wizualną na 8 Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych Camerimage w Łodzi.*