8 Oscarów, kasowy hit. Arcydzieło Formana znów w kinach

6 września 1984 r. na ekrany kin trafił "Amadeusz" Miloša Formana. Film o relacji Wolfganga Amadeusza Mozarta i Antonio Salieriego okazał się kinowym przebojem oraz został obsypany nagrodami. Do dziś uważany jest za jeden z najważniejszych filmów w historii kina. Ale, co ważniejsze, ten obraz wciąż działa, wciąż wywołuje emocje i pochłania bez reszty.

Choć film powstał jako amerykańska superprodukcja, większość zdjęć zrealizowano w Pradze. Władze ówczesnej Czechosłowacji udostępniły historyczne budynki i wnętrza, które zachowały autentyczny XVIII-wieczny charakter. Dzięki temu Forman mógł uniknąć kosztownej budowy scenografii w studiach filmowych. Jednak reżyser i jego ekipa musieli liczyć się z nieustanną kontrolą ze strony władz komunistycznych. Choć film powstawał w dużej mierze w Pradze, władze ZSRR i Czechosłowacji bacznie przyglądały się całej produkcji, traktując ją jako potencjalne zagrożenie ideologiczne.

Na planie pojawiali się urzędnicy i funkcjonariusze, którzy obserwowali prace ekipy filmowej, pilnując, by żadne treści nie miały charakteru politycznego ani antysystemowego. Dla Formana, który wcześniej wyemigrował z Czechosłowacji do Stanów Zjednoczonych, była to sytuacja ironiczna – wracał do Europy Wschodniej jako twórca wielkiej hollywoodzkiej produkcji, a jednocześnie pozostawał pod czujnym okiem reżimu, który nie do końca ufał jego intencjom.

Próbując uniknąć zaszufladkowania, jakie mogło mu grozić po tym, jak trzy przebojowe filmy z serii "Gwiezdne wojny" zapoczątkowały jego karierę, Mark Hamill przez dziewięć miesięcy grał Mozarta w sztuce na Broadwayu, która była inspiracją dla Formana. Ale kiedy przyszedł czas na realizację filmu, czeski reżyser nie mógł wyrzucić z głowy wizerunku stworzonej przez niego wcześniej postaci. - Miloš Forman powiedział mi: "O nie, nie możesz grać Mozarta, bo ludzie nie uwierzą, że Luke Skywalker to Mozart" – powiedział Hamill w wywiadzie z 1986 roku. - Zamiast robić mi nadzieję, że to ja zagram tę rolę, był ze mną szczery i doceniłem to.

O rolę ubiegali się też m.in. Kenneth Branagh, Tim Curry, Mel Gibson, a nawet Mick Jagger. Ostatecznie dostał ją Tom Hulce, który specjalnie dla niej nauczył się grać na fortepianie, by wypaść wiarygodnie na ekranie. Aktor słynął z tego, że na planie często improwizował. Reżyser zachęcał go, by w trakcie dialogów zachowywał się w sposób spontaniczny i nieprzewidywalny, co miało podkreślić ekscentryczną naturę kompozytora.

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów kreacji Hulce’a jest jego histeryczny, dziecinny śmiech. Nie był to wymysł scenarzysty, lecz decyzja aktora, który po konsultacjach z Formanem uznał, że taka manieryczność podkreśli kontrast między geniuszem muzycznym a infantylnym usposobieniem Mozarta.

Teatr Tyl w Pradze był właśnie tym teatrem, w którym w październiku 1787 roku odbyła się pierwsza premiera Don Giovanniego, podczas której dyrygował sam Mozart. Budynek praktycznie nie był modernizowany od czasu jego powstania w 1783 roku, co było ogromną zaletą dla produkcji. - [W Tylu] odbyła się premiera opery. On dyrygował pierwszym przedstawieniem. I od czasu jego obecności w teatrze operowym nic nie zostało naruszone – wspominała choreografka Twyla Tharp w 2015 roku. Opowiedziała też, że na planie nie używano żadnego elektrycznego oświetlenia. By dodać filmowi autentyczności, całość była oświetlana ogniem. - Wszędzie płonął ogień. Mogliśmy spalić operę. W żyrandolu mieliśmy żywy ogień. Ludzi na scenie oświetlali faceci machający pochodniami.

Z kolei Patrizia von Brandenstein, która za ten film zdobyła Oscara za najlepszą scenografię, miała koszmary o zniszczeniu drewnianego gmachu. - Myślałam: "Bóg mnie naprawdę ukarze, jeśli to miejsce stanie w ogniu" – wspominała.

F. Murray Abraham do roli Salieriego nauczył się czytać nuty. Opanował też podstawy dyrygentury. Jak się okazało, on i Tom Hulce, zaczęli żywić do siebie podobne odczucia jak grani przez nich bohaterowie: zazdrość i podejrzliwość. - Tom i Meg [Tilly, aktorka pierwotnie obsadzona w roli żony Mozarta Konstancji] byli sobie bardzo bliscy – powiedział Abraham w wywiadzie dla "The New York Times" w 1984 roku. - Opowiadali sobie sekretne żarty i zawsze śmiali się razem. Zostałem odtrącony i czułem się urażony. Zacząłem żywić bardzo nieprzyjemne uczucia, dokładnie takie same jak Salieri wobec Mozarta. Kiedy film i życie nawiązują do siebie w ten sposób, to marzenie każdego reżysera.

Z kolei Tom Hulce mówił: - Czasami Murray i ja wychodziliśmy i piliśmy tego okropnego, słodkiego szampana, którego mają w Pradze. Ale innym razem była między nami rywalizacja i zaczynałem być podejrzliwy w stosunku do niego.

Choć w filmie Formana Mozart jest obdarzony talentem, którego zazdrości mu Salieri, w rzeczywistości to wcielający się w Salieriego Murray dostał za swoją rolę Oscara, pokonując m.in. nominowanego do niej Toma Hulce’a. W sumie film zdobył aż 8 Oscarów, w tym za najlepszy film i najlepszą reżyserię. A do tego odniósł sukces kasowy.

Historycy wytykali filmowi Formana niezgodność z faktami, choć sami nie są co do nich zgodni. Twierdzą między innymi, że w rzeczywistości Salieri i Mozart nie byli wrogami, ale współpracowali. Mozart nie został też pochowany w zbiorowej mogile, jak to pokazano w filmie, ale na cmentarzu komunalnym, który udostępniał miejsca dla mniej zamożnych osób na kilka lat, a później chował w tym samym miejscu kolejnych zmarłych.

Mimo to trudno nie uznać "Amadeusza" za jeden z najlepszych filmów biograficznych w historii kina. Trzeba jednak pamiętać, że kino nie jest po to, by dociekać jakiejś prawdy historycznej.

Najbardziej zadziwiające jest to, że "Amadeusz" to w dużej mierze traktat o muzyce, a z tego traktatu udało się zrobić absolutnie porywający obraz. To film ponadczasowy i choć głęboko osadzony w epoce, grający kostiumem, to wciąż mówiący prawdę o ludzkiej naturze – czasem nikczemnej, czasem zawistnej i małostkowej. Ale ten film to też hołd dla genialnej, będącej ponad tę ludzką małostkowość muzyki Mozarta.

Miliony wyświetleń "Obcy: Ziemia", katastroficzny finał "I tak po prostu" i mieszane uczucia po "Nagiej broni". O tym w nowym Clickbaicie. Znajdź nas na Spotify, Apple Podcasts, YouTube, w Audiotece czy Open FM. Możesz też posłuchać poniżej: