Camerimage: Mechanizmy perswazji i manipulacji w informacji telewizyjnej

Jak z zalewu informacji pojawiających się codziennie w Internecie, w serwisach agencyjnych wybrać te, które są naprawdę ważne, kto decyduje o tym, co idzie na antenę, skąd wiadomo, co można pominąć? Jaki jest mechanizm powstawania informacji telewizyjnej, jej kod werbalny i obrazowy, co decyduje o kolejności nadania w serwisie? Jakie są wzajemne relacje języka i obrazu, który kanał komunikacyjny – dźwiękowy czy obrazowy jest ważniejszy? Jakie są wzajemne relacje między estetyką obrazu w informacji telewizyjnej, a etyką przekazu? Wreszcie – jaką rolę odgrywa kontekst informacji i jaka w tym wszystkim jest rola widza, który przecież ostatecznie „pisze” tekst telewizyjnego newsa?

Na podstawie wieloletnich doświadczeń autora, reportera i szefa redakcji informacyjnych twierdzę, że obrazy medialne symbolicznie przedstawiające rzeczywistość utożsamiane są z samą rzeczywistością, przez co przeciętny odbiorca nie postrzega już programów informacyjnych jako sztucznej, zestandaryzowanej konstrukcji, ale jako możliwą do przyjęcia realność. Prowadzi to do podstawowego błędu – traktowania przepływu informacji jako wiedzy o rzeczywistości, ze szkodą dla tej ostatniej. Tak więc twierdzę, że w telewizji nie ma informacji czystej; wszystkie newsy są opracowywane, często kreowane, liczne są manipulowane.

Rolę najważniejszego argumentu pełni obraz, odpowiednio udramatyzowany, zmontowany, mocny – działa na zasadzie „przecież to widać!” Pełni rolę oczywistości, która, jak zwraca uwagę Chaim Perelman, nie wymaga argumentacji, bo sama nią jest. Obraz we współczesnych mediach zajął na swój sposób miejsce prawdy.

W praktyce telewizyjnej mamy do czynienia z trzema operacjami, które w zdecydowany sposób kształtują informację. To redukcja, transformacja i deformacja. Dwie pierwsze operacje występowały zawsze – każdy temat musi być zredukowany do postaci strawnej dla widza, nie może być zbyt rozbudowany, żeby przeciętny odbiorca mógł go zrozumieć (do newsa w telewizji nie da się wrócić, jak do akapitu w gazecie). Każda historia musi być opowiedziana środkami filmowymi, a więc transformowana do standardu takiego medium, jakim jest telewizja. Ostatnia operacja – deformacja – na taką skalę, jak obecnie wcześniej nie występowała, nie było takich środków technicznych. Przy czym cały sztafaż telewizji sprawia, że informację odbieramy w widocznej sprzeczności – z jednej strony otrzymujemy doskonałe złudzenie wierności rzeczywistości wywoływane „obiektywnością” techniczną (przecież to widać!), z drugiej zaś informacja jest rezultatem intencjonalności, kreatywności jej twórcy, z czego jednak nie zawsze zdajemy sobie sprawę.

Sięgając do Stanisława Barańczaka i jego oceny retorycznego repertuaru kultury masowej – współczesna informacja telewizyjna zawiera wszystkie mechanizmy, które służą perswazyjności tekstu: mechanizm emocjonalizacji odbioru, mechanizm wspólnoty świata i wspólnoty języka, mechanizm symplifikacji rozkładu wartości i mechanizm odbioru bezalternatywnego. Co ważne – rolę dominanty perswazyjnej spełnia tu obraz.

Jacek Skorus, absolwent Wydziału Nauk Społecznych i Wydziału Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego, dziennikarz TVP od 35 lat, doktor nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa. Specjalizuje się w komunikacji perswazyjnej, głównym obszarem jego zainteresowań naukowych jest retoryczne oddziaływanie obrazu w informacji telewizyjnej. Autor reportaży i dokumentów, od sześciu lat szef programu informacyjnego „Panorama” w TVP2.

23. Camerimage odbędzie się w Bydgoszczy w dniach od 14 do 21 listopada