''W ciemności'': Wywiad z Agnieszką Holland

Najnowszy film Agnieszki Holland „ W ciemności ”, którego scenariusz powstał na motywach książki " W kanałach Lwowa " Roberta Marshalla, to polski kandydat do Oscara. Historia lwowskiego kanalarza Leopolda Sochy, który w czasie okupacji uratował grupę Żydów, konkurować będzie w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny. Film zbiera doskonałe recenzje w prasie amerykańskiej i już może się pochwalić nagrodami na międzynarodowych festiwalach. Czy historia opowiedziana przez Agnieszkę Holland przekona Amerykańską Akademię Filmową? Po "Gorzkich żniwach" i " Europa, Europa... " to trzeci film reżyserki nominowany do Oscara. Do trzech razy sztuka?

- Pani najnowszy film, "W ciemności" - z wybitną rolą Roberta Więckiewicza - opowiada historię lwowskiego kanalarza i złodziejaszka Leopolda Sochy, który przez 14 miesięcy ukrywał w kanałach grupę Żydów, uciekinierów z getta. Co przekonało Panią, aby po raz kolejny - po filmie „Gorzkie żniwa”, "Europa, Europa..." i scenariuszu do "Korczaka" Andrzeja Wajdy - zmierzyć się z tematem Holocaustu?

Bardzo dobry scenariusz, ciekawa historia i bohaterowie, szczególnie główny bohater, grany przez Roberta Więckiewicza. Poza tym większość filmu miała być realizowana w kanałach, czyli po ciemku, a mało który filmowiec nie podejmie takiego wyzwania. Ponadto upór kanadyjskiego scenarzysty Davida F. Shamoona, który, mimo że odmawiałam, wciąż do mnie wracał z nowymi wersjami scenariusza. Przekonał nawet producentów, którzy przyjechali za mną do Nowego Orleanu, żeby mnie namówić. W końcu ten scenariusz zaczął mi się śnić. Wtedy nie miałam już wyjścia.

To, że wszyscy producenci zgodzili się, żeby zrobić film w prawdziwych, historycznych językach, które w czasie okupacji można było słyszeć na ulicach Lwowa, a nie po angielsku. Wydawało mi się, że film ma szanse zaistnieć na świecie, jeśli zachowamy autentyczność języka. Bo średnio budżetowych filmów o podobnej tematyce po angielsku, z jakąś hollywoodzką gwiazdą, było ostatnio kilkanaście i wszystkie grzeszyły konwencjonalnością. Wydawało mi się, że ten wymiar prawdy jest w stanie zaskoczyć i poruszyć widza.

Rzeczywiście. To była prawdziwa językowa Wieża Babel. Aktorzy musieli zmierzyć się z językami, z którymi nigdy wcześniej nie mieli do czynienia. Marcin Bosak i Julia Kijowska nauczyli się mówić w języku jidysz. Michał Żurawski po ukraińsku. Niemieccy aktorzy - Maria Schrader i Benno Fürmann - po polsku. A Robert Więckiewicz, Krzysztof Skonieczny i Kinga Preis doskonale opanowali gwarę lwowskiej ulicy, czyli bałak. Największym talentem w posługiwaniu się bałakiem popisała się Kinga Preis, której mówienie z lwowskim akcentem i charakterystycznym zaśpiewem przychodziło szczególnie łatwo.

Osobiście temat ten jest mi bardzo bliski i gorący. Mój ojciec był Żydem, jego rodzina zginęła w getcie. Ci z dalszej rodziny, którzy przeżyli, oraz jedna siostra, mieli swoje bardzo dramatyczne opowieści, które stały się częścią mojej biografii. Moja mama z kolei zawsze była niebywale wrażliwa na tematy związane z Holocaustem. Jako młoda dziewczyna z AK pomagała w ratowaniu Żydów. Z taką rzeczywistością byłam oswojona od dziecka, stanowiła ona część mojej tożsamości. Z obu stron - i ze strony Sprawiedliwych, i ze strony ofiar. Mnóstwo o tym czytałam, mnóstwo słyszałam, zrobiłam dwa głośne filmy na ten temat. Zrozumiałam, że mój głos dociera do ludzi jako istotny przekaz.

Każdy z aktorów przeżywał to trochę inaczej. Julia Kijowska, która grała Chaję, i genialnie nauczyła się mówić w jidysz, weszła w tę postać do tego stopnia, że nie można z nią było rozmawiać, właściwie była niekomunikatywna, jakby autystyczna. Robert Więckiewicz był głośny - żartował i skarżył się. Agnieszka Grochowska wchodziła w zbudowaną na hali scenografię kanału i siedziała tam prawie cały dzień - rozmyślała i pisała dziennik postaci. Każdy inaczej to przeżywał i używał innych środków, żeby wejść w rolę. Wszyscy jednak byli bardzo zaangażowani.

Dokładnie nie pamiętam. Jakieś 40 parę dni zdjęciowych. Z tym że moja córka, Kasia Adamik, kręciła szereg scen jako druga ekipa. 10-15 procent filmu jest więc jej autorstwa. Skarżyła się potem, że głównie kręciła sceny z trupami (śmiech).

Zawsze staram się pokazywać ludzi w ich totalności. A człowiek jest złożony, mało kto jest czysto anielski. Istnieje jednak szantaż tragedii - w momencie, kiedy pokazujemy ofiary w filmach, chcemy je jakoś uwznioślić. Jest coś takiego w wielu kulturach, m.in. chrześcijańskiej, ale nie tylko, że o zmarłym nie mówi się źle. Tych, którzy zginęli tragicznie, pokazuje się jako wspaniałych ludzi. To załamuje obraz prawdy o człowieku. A sztuka i film są od tego, żeby łamać stereotypy i odkłamywać obraz człowieka, pokazując go w jego złożoności, a nie uwznioślać na siłę i zamieniać w oleodruk. Dlatego cieszę się, że moi bohaterowie są prawdziwymi ludźmi, z krwi i kości.

Marek Edelman napisał książkę "Miłość w getcie", w której pokazał, że nawet w najbardziej ekstremalnych warunkach wymiar miłosny, erotyczny i cielesny był dla ludzi szalenie istotny. Poszliśmy tym tropem. Nasi bohaterowie, nawet w getcie i kanałach, wciąż są pełnymi ludźmi, którzy potrzebują miłości, seksu, bliskości drugiego człowieka. Towarzyszy im namiętność i zazdrość. Ta strona ludzkiej natury nie była do tej pory pokazywana w filmach o podobnej tematyce. Przeciwnie! Ofiary były bezcielesne i ubrane. Pomyślałyśmy z Jolą Dylewską, że Markowi Edelmanowi ten film bardzo by się spodobał. Na początku jest dedykacja dla niego, na końcu zaś dla tych wszystkich, którzy przeżyli Holocaust i ratowali Żydów.

Bardzo dobry. Wymiar historyczny filmu, który jest dla nich rodzajem lekcji, nie stanowi żadnej bariery. Postaci, mimo że są Polakami, Żydami czy Ukraińcami, też mieszczą się w zrozumiałym dla wszystkich toposie bohaterów. W Ameryce odbyło się już wiele projekcji filmu, po których miałam dużą ilość spotkań z widzami, rozmów i wywiadów. Amerykanie szalenie dobrze reagowali na film, zwłaszcza na postać Sochy. Fakt, że jest Polakiem, był dla nich odkryciem. Również postać Wandy Sochy, którą zagrała Kinga Preis, znalazła w ich oczach uznanie. Bohaterka ta stała się ulubioną postacią dystrybutora amerykańskiego, jako archetypiczna postać kobiety, żony, ziemi, życia. Stwierdził, że Kinga jest fantastyczną aktorką, o czym my wiemy od dawna (śmiech).

To trudna kategoria. Każde państwo ma prawo do jednego kandydata, czyli wybiera film, który uważa za najlepszy. Jest 80 najlepszych filmów świata, z czego wybiera się najpierw 9, potem 5, a na końcu 1. Widziałam kilka zgłoszonych filmów i uważam, że niektóre są naprawdę znakomite. Z pełną pokorą przyjmuję ten wyścig. Byłabym szczęśliwa, gdyby film otrzymał nominację. Jak wskazują rankingi, nasze szanse zwiększa renomowany amerykański dystrybutor Sony Pictures Classics, która ma w swoim dorobku 116 nominacji do Oscara i 27 statuetek. Trudno jednak porównywać się z "Listą Schindlera", za którą stała sława Spielberga i cały mechanizm promocyjno-finansowy dużego studia amerykańskiego.

W tej chwili szykuję dla czeskiego HBO trzy częściowy film o Janie Palachu, studencie filozofii praskiego Uniwersytetu Karola, który w styczniu 1969 roku podpalił się na Placu Wacława na znak protestu przeciwko zdławieniu swobód po inwazji państw Układu Warszawskiego. Jego śmierć stała się ostatnim wielkim zrywem patriotyczno-wolnościowym w Czechosłowacji. Potem przyszła ciemna noc tzw. normalizacji. Społeczeństwo szybko się konformizuje, jednostki, takie jak Palach, odważnie idą pod prąd. Film kręcimy w Pradze, po czesku. Opowiada on o czasach mojej młodości, ponieważ studiowałam w Pradze dokładnie w tym samym okresie i byłam zaangażowana w ten sam ruch studencki, co Jan Palach. Siedziałam za to w więzieniu. Dlatego, kiedy młodzi ludzie z Pragi, absolwenci mojej szkoły filmowej, zgłosili się do mnie z tym projektem od razu powiedziałam tak. Film będzie gotowy pod koniec roku.

Rozmawiała Ewa Jaśkiewicz/AKPA