Aleksander Sokurow

Ceniony rosyjski reżyser i scenarzysta związany z kinem fabularnym i dokumentalnym, zdobywca nagród na ważnych, międzynarodowych festiwalach filmowych. Na większą skalę zasłynął jako twórca „Rosyjskiej arki” - filmu zrealizowanego w jednym ujęciu, bez cięć montażowych. Często porównywany i określany jako uczeń - następca Andrzeja Tarkowskiego.

Urodził się 14 czerwca 1951 roku w Podorwikach w obwodzie irkuckim ZSRR, jako syn oficera wojskowego, weterana II wojny światowej. Jego dzieciństwo wiązało się z częstymi przeprowadzkami – edukację rozpoczął w Polsce, a maturę zrobił w Turkmenistanie. W 1968 roku rozpoczął studia na Wydziale Historii Uniwersytetu im. Gorkiego, które ukończył 6 lat później, w międzyczasie zdobywając niemałe doświadczenie jako realizator filmów i programów dla uczelnianej telewizji.

W latach 1975-79 studiował w pracowni filmu dokumentalnego słynnej, moskiewskiej szkoły filmowej WGIK, którą zmuszony był ukończyć rok przed czasem w trybie eksternistycznym, z uwagi na konflikt z władzami głównego instytutu filmowego Goskino, oskarżającymi zdolnego (stypendium im. Siergieja Eisensteina) studenta, o anty- sowieckie poglądy i zbytni formalizm.

Kłopoty z cenzurą i władzą nie skończyły się wraz z opuszczeniem murów uczelni. Do połowy lat 80-tych do dystrybucji nie dopuszczono ani jednego filmu Sokurowa.

Fabularne filmy pełnometrażowe miał szansę realizować od 1980 roku, dzięki pomocy, będącego pod wrażeniem jego pierwszych dzieł, Andrzeja Tarkowskiego, który polecił go w wytwórni „Lenfilm”.

W tym samym czasie dostał pracę w Studiu Filmu Dokumentalnego „Leningrad”, gdzie w różnym czasie powstały wszystkie jego nie fabularne projekty (m.in. cykl elegii: „Moskiewska elegia” 1986, „Radziecka elegia” 1989, „Petersburska elegia” 1990, „Elegia z Rosji” 1992, nagrodzona Grand Prize MFFK w Oberhausen „Elegia orientalna” 1996, czy nominowana do Europejskiej Nagrody Filmowej „Elegia podróży” 2001).

* Kiedy wreszcie, w okresie pierestrojki „uwolniono” filmy Sokurowa, z miejsca zaczęły reprezentować Rosję na międzynarodowych festiwalach filmowych, nierzadko zdobywając nagrody i wyróżnienia. Nie zaakceptowany wcześniej przez władze VGIK-u jako materiał na film dyplomowy, powstały w 1978 roku „Samotny głos człowieka” otrzymał Brązowego Leoparda na MFF w Locarno (1987), nakręcona w 1983 roku „Smuta obojętność” była nominowana do Złotego Niedźwiedzia (1987), „Dni zaćmienia” (1988) wyróżniono OCIC Award na MFF w Berlinie oraz nominacją do Europejskiej Nagrody Filmowej, „Zbaw nas i chroń” (1989) zdobyło nagrodę FIPRESCI na MFF w Montréalu, dokumenty: „Elegia” (1985) i „Prosta elegia” (1990) otrzymały KNF Award na MFF w Rotterdamie w 1991 roku, z kolei fabularny „Drugi krąg” (1990) został tam wyróżniony nagrodą FIPRESCI.*

Wreszcie należycie doceniony, w latach 90-tych nie tylko realizował się jako reżyser, ale też rozpoczął pracę wykładowcy w LenFilm Studio, związał się z radiowym programem dla młodych, a w latach 1998-99 prowadził autorski program telewizyjny „Wyspa Sokurowa”.

W tym samym czasie, zafascynowany możliwościami związanymi z techniką video, zaczął eksperymentować i włączać nowe technologie do swoich projektów. Nawiązał współpracę z japońską telewizją, realizując dla niej filmy dokumentalne, każdorazowo przyjmowane tam z ogromnym entuzjazmem.

Przy pomocy azjatyckich przyjaciół otworzył w Sankt Petersburgu wytwórnię filmową „Brzeg”, wspierającą niezależnych twórców. Po nieco mniej znanych fabułach: „Kamień” (1992) i „Nieme stronice” (1993), zrealizował obraz „Matka i syn” (1996), który przyniósł mu szereg nagród na rodzimym MFF w Moskwie (Special Jury Prize, Nagroda im. Andrieja Tarkowskiego, Nagroda Rosyjskich Krytyków Filmowych).

* Począwszy od poświęconego postaci Hitlera „Molocha” (1999, Nagroda za Najlepszy Scenariusz i nominacja do Złotej Palmy w Cannes, nominacja do Europejskiej Nagrody Filmowej), żadna fabuła Sokurowa nie przechodzi bez echa, niemal każdorazowo uczestnicząc w konkursie głównym MFF w Cannes i kandydując do Złotej Palmy.*

Będący kolejną, po „Molochu”, częścią tetralogii „władzy”, zrealizowany w 2001 roku „Cielec” o Włodzimierzu Leninie zdobył trzy rosyjskie nagrody Nika oraz dwie statuetki Złotego Barana, „Ojciec i syn” (2003) – nagrodę FIPRESCI w Cannes, traktująca o japońskim imperatorze trzecia część cyklu - „Słońce” (2005) nominowana była wyjątkowo do Złotego Niedźwiedzia w Berlinie, a „Aleksandra” (2007) ze znakomitą rolą Galiny Wiszniewskiej – ponownie do Złotej Palmy w Cannes.

* Najchętniej nagradzanym i cieszącym się największą sławą dziełem Sokurowa była powstała w 2002 roku „Rosyjska arka”. Dzieło zrealizowano w rosyjskim Ermitażu, w jednym, trwającym 90 minut ujęciu, bez użycia taśmy filmowej (wszystko realizowane było techniką cyfrową). Film nakręcono tylko raz (bez dubli), a w jego końcowej scenie wzięło udział 600 statystów i grająca na żywo orkiestra. „Rosyjska arka” była ogromnym przedsięwzięciem i nie lada wyzwaniem dla twórcy, co doceniła zarówno publiczność, jak i jurorzy światowych festiwali, przyznając Sokurowowi takie wyróżnienia, jak: argentyńska nagroda Silver Condor dla Najlepszego Filmu Zagranicznego, nagroda za reżyserię na MFF w Maladze, Visions Award na MFF w Toronto oraz nominacja do Złotej Palmy w Cannes i Europejskiej Nagrody Filmowej za reżyserię. Sokurow jest laureatem nagród za całokształt: w 2002 roku otrzymał Mostra Special Award na MFF w São Paulo, a w 2006 roku – Honorowego Leoparda na MFF w Locarno. W 2003 roku został też uhonorowany Nagrodą
„Wolności” im. Andrzeja Wajdy, przyznaną przez American Cinema Foundation.*