Bożena Janicka: Żelazna Dama i wilk Akela

Margaret Thatcher: przenikliwy umysł, skuteczność w działaniu, determinacja. Nieliczenie się z niczyim sądem, nie przyjmowanie krytyki, ogromna ambicja. U nas o kimś podobnym powiedziało by się: twardy facet, tymczasem te cechy autorytarnego przywódcy miała kobieta. Lecz na patronkę feminizmu się nie nadaje. Powiedziała kiedyś: „Zawsze wolałam towarzystwo mężczyzn”.

Film o władzy, lecz również o tym, jak może wyglądać dalszy ciąg życia człowieka, który ją stracił, a był od niej uzależniony. Filmowa Margaret Thatcher żyje jakby na dwóch płaszczyznach, a właściwie trzech. Wraca we wspomnieniach do swojej przeszłości polityka; w wyobraźni, a może pochodzących z choroby halucynacjach jest z nią stale mąż, nieżyjący od roku; dzieje się to, co wokół niej dzieje się teraz naprawdę.

Teraźniejszość – czyli starość z jej upadkiem sił i chorobami. Szczególne upokorzenie dla kogoś, kto miał przedtem poczucie mocy. W przypadku Margaret Thatcher - takiej jak na ekranie – niczego nie łagodzi ludzka przyjaźń, bo nie może się wziąć znikąd. Sposób działania Żelaznej Damy musiał wykluczać liczenie się z uczuciami własnymi i współobywateli.

W filmie choroba Margaret Thatcher (Alzheimer) dopiero się zaczyna, współczesna część filmu rozgrywa się w roku 2005. Mąż, który trwał przy niej przez te wszystkie lata już nie żyje. Syn mieszka w Afryce Południowej i nie spieszy się z przyjazdem. Córka wypełnia swe obowiązki wobec matki, ale w ich wzajemnych stosunkach ciepła dostrzec się nie da. W domu są oczywiście jakieś osoby sprawujące opiekę, ale najwyraźniej starają się unikać kontaktów z nią a ona z nimi. Sekretarka, przynosząca jej książki jest wobec niej prawie niegrzeczna. Kiedy w pierwszej scenie filmu była pani premier wyjdzie sama z domu (nie wolno jej tego robić, jest w tym coś z aresztu domowego) głośne pytanie któregoś z opiekunów: „Kto ją wypuścił?” – zabrzmi po prostu brutalnie. „Była jedną z najbardziej znienawidzonych osób ze świata polityki” – mówi scenarzystka filmu, Abi Morgan. Widocznie tamte odczucia nie wypaliły się jeszcze do końca. Rządy Margaret Thatcher przypadły na burzliwe lata w historii Wielkiej Brytanii. Została
premierem, gdy trwał ostry kryzys gospodarczy i społeczny. Żeby opanować sytuację, musiała sięgnąć po środki, budzące sprzeciw społeczeństwa: ograniczenie praw związków zawodowych, prywatyzacja państwowych przedsiębiorstwa i zamykanie nierentownych, redukcja zabezpieczeń socjalnych. Sama przeciwko wszystkim i przekonana o swej racji, przystępuje do działania z odwagą, zaprawioną pogardą dla słabości innych. A ci „wszyscy” – to nie tylko politycy partii opozycyjnych, działacze związków zawodowych, zwykli obywatele, manifestujący przeciwko polityce rządu, lecz również jej ministrowie. Jak mogą wyglądać autorytarne rządy w demokratycznym państwie, pokazuje jedna z ostatnich scen filmu. Odbywa się posiedzenie gabinetu, które poprzedziło jej ustąpienie z funkcji premiera. Żelazna Dama miesza z błotem ministrów, obraża ich, niemal wrzeszczy. - No tak, przekupka, córka sklepikarza (jej ojciec był właścicielem sklepu spożywczego) – pomyśleli zapewne, wychodząc z posiedzenia.

Dekada jej rządów obfitowała w wypadki dramatyczne, rozgrywające się także na ulicach miast. Oglądamy te wydarzenia w serii dynamicznych retrospekcji, słuchamy, co Żelazna Dama chciała powiedzieć obywatelom i co oni jej odpowiadali w czasie manifestacji. „Ludzie powinni sami coś dla siebie robić, staniemy się społeczeństwem właścicieli” – i „Podzieliłaś naród na bezrobotnych i bogatych, tylko bogaci się bogacą”. Racje i argumenty zderzają się na ekranie do końca. Jednak raz w czasie jej rządów Brytyjczycy się zjednoczyli: kiedy zdecydowała o wysłaniu floty brytyjskiej w obronie zaatakowanych przez Argentynę Falklandów (terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii) i Wielka Brytania tę wojnę wygrała.

Ale to było w roku 1982. Osiem lat później Margaret Thatcher traci zaufanie własnej partii – i to jest koniec jej kariery politycznej. Ale wygląda na to, że ostatecznie przegrała sama z sobą.

Lecz można mieć z tym filmem pewien problem. Wszystko, co wiadomo o politycznej działalności Żelaznej Damy – pani premier Wielkiej Brytanii – stanowi własność publiczną, może zostać odtworzone na ekranie. Lecz stara kobieta z ramy współczesnej tego filmu osobą publiczną już nie jest. Sceny, ukazujące jej upokorzenie starością i chorobą są filmową fikcją, ale postać nosi imię i nazwisko: Margaret Thatcher. Ta osoba nadal żyje. A w przyszłości, kiedy odejdzie, dzisiejsze zmyślenie wpisze się w całość filmu na takich samych prawach, jak udokumentowana reszta. Coś tu jest nie w porządku.

Piękniej (i krótko) tę samą fazę życia innego Naczelnika Gromady opisał Rudyard Kipling, którego sposób myślenia o Imperium Brytyjskim musiał być Margaret Thatcher bliski. „Samotny Wilk Akela leżał koło swego głazu, na znak, że miejsce naczelnika jest opróżnione”. Głaz jako symbol przywództwa; to by się zgadzało.