IDFA 2014: Największy na świecie festiwal filmów dokumentalnych [PODSUMOWANIE]

Śledząc to, co dzieje się w 21 salach w trakcie 12 listopadowych dni, łatwo odnieść mylne wrażenie, że produkcja dokumentów jest priorytetem światowych studiów i telewizji. Przez niemal dwa tygodnie, miejsce lakonicznych informacji ze świata zajmują realizowane miesiącami dogłębne analizy przypadków.

Jak zostać największą?

• Ze względu na poręczny skrót, będący w ciągłej cyrkulacji, IDFA w rozmowach Polaków na stałe obdarzona została rodzajem żeńskim.

Na początek najlepiej zadbać o największą liczbę filmów lub ich najdłuższy sumaryczny metraż (w przypadku, gdyby jakiś festiwal filmów krótkometrażowych też zgłaszał akces do tego miana). Umieszczenie w programie ponad 300 dokumentów, wymaga jednak przyjęcia przemyślanych kryteriów selekcji. Każdy z tytułów, powtarzany jest 4-5 razy, co owocuje dość znaczącą liczbą seansów, które musi zapełnić publiczność. Kluczem jest tutaj balans pomiędzy formalną kreatywnością, klarownością i aktualnością tematyki. Nawet eksperymentalne formy dokumentalne rozwijane w ramach DocLabu, kierują się kryterium komunikatwyności. Promuje się tutaj estetyczne odjazdy, interaktywne wycieczki i wieloznaczne, otwarte na intepretacje cięcia, ale jedynie tak długo jak forma służy podjętemu tematowi. Po doświadczeniu IDFA, gdzie mieszkańcy miasta szczelnie wypełniają kina, żywo spierają się o każdy tytuł, biorą czynny udział w spotkaniach z twórcami i bez zająknięcia chłoną 2,5 godzinny film o żołnierzach dotkniętych zespołem stresu
pourazowego, trudno nie zadać sobie pytania o powód tak ograniczonej cyrkulacji dokumentu w czołowych polskich mediach. Jakakolwiek byłaby nań odpowiedź – po festiwalu w Amsterdamie trudno wyobrazić sobie, iż miałby nią być brak ciekawości.

W całym tym gąszczu trudno wyłowić jeden dominujący wątek tematyczny. Przy odrobinie samozaparcia wyjątkowo sprofilowany widz mógł oglądać same filmy sportowe, wyłącznie filmy o sztuce, te poświęcone mikro i makro polityce lub nowym mediom. Ze względu na kryterium aktualności i pilności tematów zazwyczaj daje się jednak wysupłać jakiś wspólny wątek – przewodni lęk, którym podszyte są nasze opowieści o świecie w danym sezonie. W bieżącym roku tym naczelnym motywem była zapośredniczona przez media relacja jednostek i instytucji. Niezależnie od tego, czy film dotyczył rosyjskiej opozycji politycznej, starającej się wyprzedzić Putina w walce o media społecznościowe („The Term”, reż. Aleksei Pivarov, Alexander Rastorguev, Pavel Kostomarov), kulisów przecieku dokonanego przez Edwarda Snowdena („Citizenfour”, reż. Laura Poitras), prezydentury najskromniejszej głowy państwa („Pepe Mujica – Lessons from the Flowerbed”, reż. Heidi Specogna), zawartości austriackich piwnic („In the basement”, reż. Ulrich
Seidl), czy społeczno-politycznego niebytu grupy wrocławskich Romów („Królowa ciszy”, reż. Agnieszka Zwiefka), temat formy przekazu i wybranego dla tego celu medium zawsze stawał się składnikiem opowieści. Tegoroczne dokumenty w znacznej większości dowodziły, że dyskusja o przezroczystości medium filmowego – zdolnego niepostrzeżenie rejestrować prawdziwy obraz rzeczywistości – jest już dawno za nami, zaś ludzie w równym stopniu co interpretacji zdarzeń domagają się analizy przekazów medialnych o tych zdarzeniach.

Tym tematem najdosłowniej zajmowały się filmy z bloku „o mediach i ludziach”, z głośnym *"Citizenfour" Laury Poitras* na czele. Film Poitras nie tylko tematycznie, ale wręcz bezpośrednio, dotyka opisywanego fenomenu, bowiem jego pojedyncze sekwencje zna każdy, kto w okresie od maja 2013 do dziś choć pobieżnie śledził programy informacyjne. Amerykańska dokumentalistka jest bowiem autorką materiału filmowego, w którym Edward Snowden wyjawia motywacje stojące za jego decyzją o ujawnieniu kulisów działalności FSA – amerykańskiej organizacji rządowej szpiegującej obywateli. W filmie Laury, poza tymi kilkoma minutami, które obiegły świat, obserwujemy cały cykl wydarzeń poprzedzających publikację oraz następujących w jej skutku. Tym samym film staje się naturalną konsekwencją strategii ustalonej przez reżyserkę i Snowdena, którzy obawiając się kontrofensywy rządowej przekształcającej kompromitującą aferę w opowieść o szpiegu obcego wywiadu,
postanowili ujawniać informacje stopniowo. W momencie, w którym media pogrzebały temat permanentnej inwigilacji obywateli pod gruzowiskiem oskarżeń pod adresem młodego aktywisty, Poitras publikuje film, który przedstawia jego ludzką twarz. Twarz kogoś o nieprzeciętnych umiejętnościach, jednak przepełnionego przeciętnym lękiem związanym z przekreśleniem całego dotychczasowego życia w imię elementarnej uczciwości. Ścigany z miliona przeróżnych artykułów Snowden mógł dziś siedzieć na Hawajach, jedną ręką zgarniając sowitą wypłatę, drugą zaś przełączając pomiędzy dronem wiszącym nad moim i twoim domem, co w optyce filmu Poitras pozwala go nazwać Janem Palachem epoki monitoringu. Pozostaje tylko wierzyć, że nad jego poświęceniem ludzie nie przejdą do porządku dziennego tak szybko jak nad ofiarą młodego Czechosłowaka.

W podobnym kluczu utrzymany jest „Killswitch” – szalony montażowy manifest wolności w sieci. Twórcy swobodnie mieszają tu postaci Snowdena, Aarona Swartza, protesty wobec ACTA, cenzurę w The Sims online, wolne licencje, Martina Luthera Kina i wypowiedzi Lawrence’a Lessiga, broniąc internetu jako potencjalnie najbardziej demokratycznej platformy komunikacji, znajdującej się pod cichym obstrzałem amerykańskiej administracji państwowej. Film, który kończy zaczerpnięta z „Dyktatora” Charliego Chaplina płomienna przemowa przeciw tyranii i ograniczaniu wolności, sam jest retorycznym popisem, angażującym narzędzia propagandy w ważnym społecznie celu. Podobnie jak starszy o kilka lat „RIP!: A Remix Manifesto”, również „Killswitch” najprawdopodobniej trafi za darmo do sieci po zakończeniu festiwalowego żywota.

Jak na potentata w dokumentalnym światku przystało, IDFA odwiedziły w tym roku również tuzy światowej kinematografii. Jury konkursu głównego przewodniczył Joshua Oppenheimer, który zaprezentował tu drugą część swojego dyptyku o Indonezji – „The look of silence”. Film stanowi zwierciadlane odbicie nominowanego do Oskara „The Act of Killing”. Podczas gdy tam reżyser oddawał głos oprawcom, którzy w serii rekonstrukcji ożywiali zagłuszone wspomnienia bestialskich mordów, tutaj wsłuchuje się w zmowę milczenia – ciszę oplatającą brata ofiary uparcie odsłaniającego zdarzenia z przeszłości. „The look of silence”, oparte na serii konfrontacji krewnego ofiary z zabójcami i ich krewnymi, nie ma w sobie graficznego nadmiaru poprzedniego filmu, w swojej powściągliwości jest jednak równie, lub nawet bardziej, szokujące.

Amsterdam przyciągnął również innego cenionego w Polsce twórcę – Ulricha Seidla, który po zakończeniu swojej fabularnej trylogii postanowił powrócić do dokumentu. Biorąc pod uwagę dotychczasową twórczość reżysera, którego najczęściej zajmowały wypierane osobliwości ludzkiej natury – takie jak obsesyjna miłość do zwierząt, lunaparków, religii, czy biustów - tytuł -„W piwnicy” brzmi niezwykle autotematycznie – niemal jak przedwczesne podsumowanie. I rzeczywiście, wykorzystując element, jaki w wyniku historii Nataschy Kampusch i Josepha Fritzla powszechnie stanowi dziś alegorię wypartych perwersji i traum Austriaków, Seidl dokonuje przeglądu spraw, które nie znajdując akceptacji w społeczeństwie trafiają do naszych piwnic. Sukcesem filmu jest zwrócenie uwagi na niejednoznaczne konsekwencje takiego zabiegu – prowadzące do kumulacji i erupcji wypieranych treści. Lekkim rozczarowaniem – powtarzalność chwytów, którymi Seidl znów stara się nas zaszokować.

Na koniec warto zaznaczyć, że i w tym roku na IDFA nie zabrakło polskiego dokumentu. Nasze kino cenione jest tutaj za społeczną wrażliwość, jednak nie przypominam sobie przypadku, aby aż dwa polskie filmy znalazły się w konkursie głównym festiwalu. W gronie 15 tytułów nominowanych do głównej nagrody znalazła się„Królowa ciszy” Agnieszki Zwiefki i „Something Better to Come” Hanny Polak. Na ten drugi tytuł, zrealizowany przez mającą na koncie oscarową nominację reżyserkę, bywalcy festiwalów dokumentalnych czekali od ponad czterech lat. Szczęśliwcy, którzy w ramach „Docs to Go” na Krakowskim Festiwalu Filmowym, mogli już jakiś czas temu podziwiać ujęcia z filmu Hanny Polak, wiedzieli, że reżyserka domyka projekt, który skalą dedykacji przerasta wszystko, co widział w ostatnich latach polski dokument, nawiązując do dokonań Heleny Trestikovej. Nazwisko czeskiej mistrzyni, której znakiem rozpoznawczym są portrety bohaterów realizowane na przestrzeni kilkunastu lat, pojawia się tutaj nieprzypadkowo,
gdyż w „Something better to Come” mamy okazję prześledzić 14 lat z życia Yuli – młodocianej mieszkanki jednego z moskiewskich wysypisk śmieci. Wrażliwość na losy bohaterki oraz rzadkie przebłyski piękna, które nie gości zbyt często wśród stert śmieci, przebija z każdej minuty tego dokumentalnego lewiatana. W relacji twórczyni i bohaterki, której długość jest tak nietypowa dla podobnych projektów, daje się wyczuć wzajemne zaufanie, przekładające się z kolei na zaufanie widza wobec filmu. Te elementy musiały zrobić wrażenie również na jury pod przewodnictwem Oppenheimera, gdyż film Hanny Polak wyróżniony został nagrodą specjalną jury (II nagroda w konkursie głównym). Nagroda cieszy tym bardziej, że „Something Better to Come” nie jest pozbawione wad. Ślady boju, który reżyserka musiała toczyć z realizowanym na przestrzeni tak długiego czasu materiałem, wciąż widać w ostatecznej wersji filmu. Ciągle odbiega on od przejmującej historii bohaterki, w stronę mało przekonywujących elips zawierających
elementy społeczno-politycznego komentarza i grupowego portretu mieszkańców wysypiska.

fot. kadr z filmu "Something Better to Come"

Nominacji do nagrody nie otrzymała z kolei „Królowa Ciszy”, jednak posługujący się elementami bollywoodzkiego musicalu film Agnieszki Zwiefki był jednym z ważniejszych kuluarowych wydarzeń. Historia Denisy – głuchej romskiej dziewczynki z wrocławskiego koczowiska długo utrzymywała się w samej czołówce rankingu publiczności oraz w pierwszej trójce najchętniej oglądanych tytułów w ramach branżowych targów.

Zrealizowany w piętrowej niemiecko-polskiej koprodukcji, z udziałem kilku europejskich nadawców telewizyjnych, film bardzo oszczędnie korzysta ze słów, konstruując opowieść o romskiej kulturze i jej społecznym wykluczeniu z dźwięków, gestów, grymasów i choreograficznych popisów. Reżyserce udaje się utrzymać balans pomiędzy historią baśniowych ucieczek bohaterki, a opisem realiów życia całej społeczności. Brawura inscenizowanych w „Królowej ciszy” scen tańca jest czymś, czego polski dokument niesłusznie się boi. Świadomie akcentując reguły medium, w którym wypowiada się autorka i które jako swój sposób ekspresji (Bollywood) wybrała bohaterka, „Królowa Ciszy” odkrywa przed widzem swoją osnowę z trzech nici – historii Denisy, obrazu jej otoczenia i przebijającej z filmu fascynacji reżyserki, która poświęciła projektowi trzy lata życia.

Stanisław Liguziński, Amsterdam