Bartosz Żurawiecki: Ludzie ludziom...

Po wojnie odnaleziono w jakimś bunkrze kasetę opatrzoną napisem „Getto”, a w niej szpulę z godziną zmontowanych zdjęć, pozbawionych jednak dźwięku i czołówki. Lata później natrafiono na kolejną taśmę, tym razem z ujęciami odrzuconymi w montażu. Wyszperano również coś w rodzaju „the making of”, czyli kolorowych kadrów, które jeden z operatorów utrwalił na planie produkcji. Niemcy większość scen inscenizowali - ta manipulacja miała pokazać, iż mieszkańcy getta niby to żyją w zbytku i cieszą się wolnością. Wynajętym statystom bądź zmuszonym do występów przed kamerą Żydom kazano przechadzać się po wielopokojowych mieszkaniach, śmiać się radośnie w teatrze, beztrosko rozmawiać w hojnie wypełnionych ciastkami kawiarniach. Zdjęcia trwały nieraz cały dzień, a spędzonym na plan ludziom nie dawano nic do zjedzenia, nie wolno im też było wyjść choćby w celu załatwienia potrzeb fizjologicznych. Widzimy na ekranie np. kręcone z różnych kątów kolejne ujęcia przedstawiające rzekomych klientów wchodzących do sowicie
zaopatrzonego rzeźnika.

O kulisach realizacji pisał w swoich dziennikach Adam Czerniaków, prezes Judenratu (popełnił w lipcu ‘42 roku samobójstwo), także zmuszony do współpracy przy filmie. W dokumencie Hersonskiej obficie są te dzienniki cytowane. Reżyserka dotarła również do zapisu przesłuchania Willy’ego Wista, jedynego z realizatorów, którego nazwisko udało się ustalić. Przysłuchując się jego słowom, przychodzi do głowy słynne zdanie Hannah Arendt o „strasznej, niewypowiedzianej i niewyobrażalnej banalności zła”. Cóż, Wist tłumaczy się, że po prostu robił to, co mu przykazano. Po wojnie próbował zresztą wymazać swoją przeszłość. Spalił negatywy i zdjęcia, które skręcił w Trzeciej Rzeszy. Porzucił zawód, zajął się sprzedażą złomu. Kierował nim strach przed zemstą zwycięzców czy coś na kształt wyrzutów sumienia? Może jedno i drugie?

Oprócz scen wyreżyserowanych Niemcy filmowali także życie codzienne getta. Przechodniów, żebraków, martwe ciała leżące na chodnikach. Tańczącego mężczyznę i stosy fekaliów na podwórzu pozbawionej kanalizacji kamienicy. Narodziny, śmierć, potworną biedę. Zapewne po to, by w gotowej produkcji podkreślić kontrasty między Żydami ubogimi i Żydami bogatymi, by „dowieść”, że ci ostatni nie interesują się losem swych głodujących współbraci. W dokumencie Hersonskiej te fragmenty oglądają ludzie, którzy jako dzieci zostali w getcie zamknięci wraz z rodzinami. „Boję się, że zaraz zobaczę swoją matkę” – mówi jedna z kobiet.

Dzieło izraelskiej reżyserki jest refleksją nad dwuznacznym charakterem sztuki filmowej. Kamera może być jednocześnie narzędziem zbrodni i zbrodnię tę demaskować. Zdjęcie dokumentalne zrealizowane przez Niemców w getcie porażają ogromem upokorzenia, nędzy, niegodziwości. Zła, które zostało na nich zarejestrowane. Nie wymagają komentarza, nie potrzebują słów. Bo słów zwyczajnie brakuje – zwłaszcza, gdy uświadomimy sobie, że większość z widocznych na ekranie osób zginie niedługo w komorach gazowych.

To właśnie „Niedokończony film” powinienem być elementem edukacji szkolnej, a nie te wszystkie patriotyczno-dewocyjne kicze, na które prowadzi się dziatwę, by w ten sposób wepchnąć ją w „ciasnogłowie” i nauczyć marnej sztuki. Taka edukacja potrzebna je od zaraz, gdyż potwory antysemityzmu nieustannie wyłażą w Polsce na powierzchnie, a niektóre gazety bezwstydnie publikują ksenofobiczne artykuły, nagłówki, okładki...