Nie strzelać! Jesteśmy z Polski i kręcimy "Pana Kleksa"!

Trudno uwierzyć, że w czerwcu 2018 r. skończył 75 lat. Witalny, elokwentny, zadbany. W latach 80. był jednym z najbardziej dochodowych twórców.

Tylko w Polsce jego filmy przyciągnęły do kin kilkadziesiąt mln widzów. Dzięki niemu sny dzieciaków schyłkowego PRL-u były trochę bardziej kolorowe. Reżyser i scenarzysta trylogii "Pana Kleksa", Krzysztof Gradowski.

Sól w oku

Pierwsze montaże kleci z kolegą na poniemieckim sprzęcie. Taśmę 35 mm dostawali od kiniarzy. Ścinki, ale to w zupełności wystarczyło, aby w filmówce bariera technologiczna nie istniała.

Na studiach pasjonują go dwie rzeczy: socjologia przestępczości i dokument. Zwłaszcza tzw. czarna seria. Filmy Hoffmana, Karabasza czy Ślesickiego piętnują oficjalnie nieistniejącą patologię społeczną. Gradowski też idzie pod prąd, w filmach upomina się o młodocianych kryminalistów, zrywa z socrealistycznym optymizmem. Do czasu.

Trafia do Wytwórni Filmów Animowanych, a stamtąd do nowo utworzonego Zespołu Filmowego "X". I pod skrzydła Andrzeja Wajdy. Najpierw ma kręcić na podstawie "Co jest za tym murem" Jacka Stwory. Są lata 70., w więzieniach siedzi już sporo "myślących inaczej", a Gradowski upiera się, by kręcić w autentycznych wnętrzach zakładu karnego.

Cenzura błyskawicznie pacyfikuje pomysł.

"A może sięgnąć po młodego widza?" - proponuje wtedy Wajda. Wybór Brzechwy okazuje się naturalny. "Akademia pana Kleksa" to lektura jego dzieciństwa. Ale jest coś jeszcze.

Walka o "Akademię pana Kleksa" trwa osiem długich lat. Z czego na planie ekipa spędza zaledwie 20 dni zdjęciowych.

- Przeszkodą był brak zaufania do młodego człowieka, który miał na koncie tylko krótkometrażówki - wzdycha Gradowski.

Ale jest też drugi, bardziej prozaiczny powód: kasa. Budżet filmu ma zamknąć się w 15 mln zł. Jednak przepisy kinematografii mówią jasno: debiutantowi należy się tylko pięć "baniek".

Filmowi próbują ukręcić łeb. Nawet wtedy, gdy ruszają zdjęcia.

Na plan przyjeżdża komisja. Ma jedno zadanie: zawiesić film. Ale kierownik produkcji wpada na pomysł: - Puśćmy im "Kaczkę Dziwaczkę" i resztę gotowych piosenek. Rozruszamy dziadków - uspokaja. Potem "smutni panowie w garniturach" oglądają materiał nakręcony na zamku w Gołuchowie.

Gradowski czuje, że może pozwolić sobie na odrobinę szaleństwa.

Ambrożego Kleksa ma zagrać Jan Kobuszewski.

"No popatrz tylko Krzysiu, jaki ten Janek jest plastyczny. Jakby go zmniejszyć, wyglądałby jak kukiełka" – zachwyca się Andrzej Wajda.

Rola Ambrożego Kleksa wymaga jednak sprawności fizycznej. W grę wchodzą loty na dalekich dystansach, bo zdjęcia będą kręcone też w ZSRR. Zmagający się z problemami zdrowotnymi Kobuszewski odpuszcza Na jego miejsce wskakuje Piotr Fronczewski.

Leon Niemczyk był pierwszym wyborem Gradowskiego do roli Golarza Filipa - przeciwnika Kleksa. Wynalazcy, konstruktora mechanicznej lalki przypominającej małego chłopca - za pomocą której niszczy Akademię.

Diaboliczny, z charakterystycznym wąsikiem i czarną peleryną, Niemczyk rolą Filipa wskakuje do czołówki szwarccharakterów polskiego kina.

Wspominając Niemczyka, Gradowski na chwilę zawiesza głos.

Ale nie tylko Golarz Filip pojawia się w dziecięcych koszmarach. Pojawiają się też wilki.

- Istotnie, ktoś mi kiedyś wypomniał, że nieźle nastraszyłem mu dziecko - potwierdza rozbawiony Gradowski.

Dymiące zgliszcza i potworna armia w wilczych maskach, sunąca przy akompaniamencie heavymetalowego utworu grupy TSA i zdzierającego sobie gardło Marka Piekarczyka. Trudno było się nie wystraszyć. Marsz wilków to jedna z najbardziej ikonicznych scen polskiego kina lat 80.

I bardzo dwuznaczna.

W książkowej "Akademii pana Kleksa" mechaniczny chłopiec Golarza Filipa pierwotnie nazywał się Adolf. Jednak pod naciskiem przyjaciół Brzechwa zmienił imię na Alojzy. Gradowski świadomie nawiązuje do tej historii. I idzie jeszcze dalej.

Dla większości widzów, zwłaszcza tych pamiętających czas, gdy przez polską ziemię maszerował Wehrmacht, przekaz jest jasny. Jednak niektórzy widzą w upiornej armii zomowców. Co nie dziwi, zważywszy na czasy, w jakich powstawał film. Jest rok 1984, tuż po stanie wojennym.

Czy Gradowski zdaje sobie sprawę, że ktoś po scenie przemarszu wilków nie zmruży oka?

- Urodziłem się pod koniec wojny. Jako młody chłopak widziałem wiele filmów ukazujących ogrom nazistowskich zbrodni. Ciągle mam te obrazy przez oczami. Proszę mi wybaczyć, ale przy nich marsz to dobranocka dla małych dzieci.

"Akademia" odnosi gigantyczny sukces. Tylko nad Wisłą obejrzało ją przeszło 14 mln widzów. Wyświetlają ją od Chicago po Indie, gdzie na premierze publiczność odśpiewuje "Witajcie w naszej bajce" w hindi. Nie ma festiwalu, z którego Gradowski nie wracałby z nagrodą.

Przy kontynuacji zatytułowanej "Podróże Pana Kleksa" już nikt nie robi mu pod górkę.

Ma większy budżet, i możliwości, o których większość z branży może wtedy pomarzyć. Kręci na Krymie, Kaukazie, w Armenii. I w Bułgarii, gdzie omal nie dochodzi do tragedii.

- Płyniemy statkiem, który przedtem grał w "Dzieciach kapitana Granta". Balia wyładowana po brzegi sprzętem, a na pokładzie Janusz Rewiński, Marian Glinka i reszta. I nagle dociera do nas, że trafiliśmy w sam środek manewrów radzieckiej marynarki. Załoga krążownika płynącego w naszym kierunku była przekonana, że jesteśmy atrapą do zatopienia. Myślałem, że to koniec. Ktoś przytomnie zaczął wywoływać ich przez radio. "Nie strzelać, nie strzelać, jesteśmy z Polski! Kręcimy film!" - krzyczał. Po drugiej stronie słuchawki odzywa się głos po rosyjsku: "A jaki film kręcicie?", a my chórem: "Drugą część Kleksa!". Cisza. Po chwili: "Syn pana kapitana widział film i bardzo mu się podobał". Eskortowali nas do portu w Burgas - Gradowski ryczy ze śmiechu.

"Podróże Pana Kleksa" wchodzą na ekrany w lutym 1985 r. i też są frekwencyjnym hitem. Na premierze są obecni Piotr Fronczewski i Henryk Bista, który wcielił się w nowy czarny charakter - Wielkiego Elektronika.

Sukces "Kleksów" błyskawicznie winduje Gradowskiego do grona najbardziej dochodowych twórców. Mówiąc prościej: jego filmy gwarantują zysk.

Bez problemu zdobywa fundusze na projekt marzeń – ekranizację najsłynniejszej powieści Leopolda Tyrmanda. I gdyby wszystko poszło, jak zakłada, byłby to murowany hit.

- Kiedy po raz pierwszy przeczytałem "Złego", nie mogłem zasnąć. To powieść wy-bi-tna. Ani na krok nie ustępuje najlepszej amerykańskiej prozie tego rodzaju - nie kryje ekscytacji.

W tytułowej roli mściciela walczącego z półświatkiem Warszawy lat 50. XX w. Gradowski widzi Edwarda Żentarę.

Henryk Dasko, tłumacz i znawca twórczości Tyrmanda, leci do mieszkającej w Stanach wdowy po pisarzu. Studio kupuje od niej prawa do książki za śmieszną, nawet jak na tamte czasy, kwotę 5 tys. dol.

Scenariusz powstaje we współpracy z Michałem Komarem i Ryszardem Markiem Grońskim. Budżet opiewa na 10 mln zł. Zdjęcia mają być kręcone w Warszawie i czechosłowackim miasteczku Most.

- Zjeżdżały tam ekipy z całej Europy. Można było tam kręcić zdjęcia z użyciem dużej pirotechniki. Mieli specjalną ulicę do wysadzania, spuszczania napalmu itp. Oraz, co istotne, bruk, którego w Warszawie już nie było.

Wszystko idzie sprawnie aż do momentu, kiedy ministerstwo finansów obcina państwowe dotacje o połowę.

Nad ekranizacją "Złego" do dziś wisi fatum. W 2013 r. jej reżyserem został Xawery Żuławski, potem była mowa od Łukaszu Palkowskim. Wedle ostatnich zapowiedzi "polski Batman" ma wejść do kin w 2020 r. Ale szczegóły nadal są tajemnicą.

- Będzie pan rozmawiał z Gradowskim? To proszę go serdecznie pozdrowić! To była wspaniała przygoda - mówi Małgorzata Puzio, aktorka, która zagrała Melo-Śmiacza w "Panu Kleksie w kosmosie". Dziś z sukcesami prowadzi dwa dziecięce teatry w Radzyminie i organizuje festiwal.

- I koniecznie niech go pan podpyta o Himilsbacha i scenę na tym futurystycznym złomowisku.
- Przecież on się w niej nie pojawia.

Wieś Herby, ówczesne województwo częstochowskie. To tam Gradowski kręci scenę na cmentarzysku starych robotów, gdzie trafiają w trakcie filmu dzieci ze szkoły im. Stanisława Lema.

- Wymyśliłem, że jego strażnikiem będzie Himilsbach. Chciałem zrobić mu przyjemność, a poza tym Jasiu świetnie pasował do tej roli. Był już wtedy dość schorowany, miał niedowład nogi. Pomyślałem więc, że posadzę go na wysięgniku, skąd będzie zarządzał złomowiskiem, rozmawiał z Groszkiem i resztą dzieciaków. Zbliża się godzina zdjęć, a Jasia nie ma - wzdycha Gradowski.

Co się okazuje? Niedługo wcześniej aktor poznaje muzyka, Wojciecha "Jajco" Bruślika, znanego m.in. ze współpracy z Perfectem. I idą w tango.

Ostatecznie Himilsbach pojawia się w innej scenie - jako portier Hotelu Przyszłości. Umiera w listopadzie 1988 r. Kilka tygodni później "Pan Kleks w kosmosie" wchodzi na ekrany.

Krytyczny wobec siebie, skromny, nieustającą popularność swoich filmów kwitujący krótko: "sztafeta pokoleń". Dziś Gradowski niektóre rzeczy zrobiłby inaczej.

Jako jeden z nielicznych polskich twórców próbował zmonetyzować sukcesy swoich filmów. Po premierze drugiego i trzeciego "Kleksa" na rynku pojawiły się gadżety - gumowe figurki (dziś praktycznie nie do zdobycia), układanki, plakaty, naklejki czy kasety magnetofonowe.

Kiedy pada porównanie do George'a Lucasa, Gradowski lekko się krzywi. Ale mało brakowało, a dziś pracowałoby dla wytwórni Walta Disneya.

Po "Kleksach" nakręcił jeszcze kilka metraży, ostatni, aktorsko-animowany "Tryumf pana Kleksa", wszedł na ekrany w 2001 r. Potem głównie pisał scenariusze (m.in. "Łowcy skarbów") i walczył o realizację "Księgi Ducha Gór" - filmowej baśni na podstawie Carla Hauptmanna, którą miał wyprodukować Liechtenstein. Niestety na planach się skończyło.

Nie widać też zapowiadanej od kilku lat nowej wersji "Kleksa". Tutaj podstawowym problemem jest ciągnący się od lat spór między skłóconymi spadkobiercami Jana Brzechwy. Choć przymiarki były.

Kto mógłby wyreżyserować "Kleksa" XXI wieku? Gradowski ma kilka typów.

A on sam?

Od 2006 r. Gradowski pełni funkcję wiceprzewodniczącego Sekcji Autorów Filmowych i Telewizyjnych ZAiKS. Za reżyserią zbytnio nie tęskni.

Tekst Grzegorz Kłos, zdjęcia Krystian Kujda

Specjalne podziękowania dla Grzegorza Fortuny i Mateusza Gołębiowskiego.