Dla Portugalczyków jest jak dla nas Kieślowski. Trwa przegląd Manoela de Oliveiry

Mini-retrospektywę, która wystartowała w ubiegły weekend w stołecznym Iluzjonie, tworzy sześć filmów - każdy będzie kluczowy dla danego okresu w karierze de Oliveiry, żaden natomiast nie był jeszcze prezentowany w polskich kinach, mimo że niektóre z filmów reżysera polscy widzowie mogli oglądać na dużym ekranie m.in. "Ruchome słowa" z Johnem Malkovichem i Catherine Deneuve.

Przegląd otworzą dwa dokumenty: "Praca wre nad rzeką Douro" (1931) i "Famalicão" (1940). Ten pierwszy, nakręcony jeszcze w czasach, gdy aparatura dźwiękowa nie dotarła jeszcze do Portugalii, jest niemą impresją – rodzajem miejskiej symfonii, bliskiej w warstwie formalnej takim perłom awangardy jak "Berlin – symfonia miasta" (1927). Już w pierwszym filmie widać inklinacje de Oliveiry do inscenizacji - granice między dokumentem, a kreacją zawsze były u niego płynne, czego świetnym dowodem jest właśnie "Famalicão". Prócz podglądania pracy ludzi z małej mieściny, której życie tętni na targu, reżyser wplata masę kreacji, która ożywia obraz, wprowadza elementy humorystyczne – te ostatnie podbijane są jeszcze przez komentarz, czytany z off-u przez Vasco Santanę, popularnego przed wojną portugalskiego aktora komediowego.

Kadr z filmu "Famalicão"

"Aniki-Bóbó" (1942) jest pierwszą fabułą twórcy „Ruchomych słów” - filmem tyleż niezwykłym, co zrealizowanym prawie wyłącznie przy udziale dziecięcych aktorów. W czasie, kiedy we Włoszech rozkwitał neorealizm, de Oliveira kręcił film w podobnych warunkach i drążącej podobną tematykę, którą zajmowała wczesnego Viscontiego, de Sikę czy Rosseliniego.

Dla kuratora retrospektywy, dr Jakuba Jankowskiego, najistotniejsza jest jakość kina, które zaczął tworzyć w momencie przejścia od kina niemego do dźwiękowego, i które rozwijał w następnych epokach: - Sześć filmów, które wybrano z liczby, która sięga prawie 60 obrazów. To niewiele, ale i tak pozwala zrozumieć bogactwo motywów i stylów. Ani jeden temat, ani jeden gatunek się tutaj nie powtarza. Choć tak naprawdę każdy film Oliveiry to osobna przygoda - przekonuje kurator.

Przegląd zwieńczą pokazy „Boskiej komedii” (1991) i „Puszki” - pełnych literackich nawiązań, intertekstualnych, najdojrzalszych formalnie dzieł Portugalczyka.

Jak powiedział nam José Carlos Costa Dias z Instytutu Camões, sam Oliveira nie jest szczególnie lubiany w Portugalii: - Ciężko porównać go na przykład do waszego Wajdy, który sprzedaje kategorię polskości, opowiada o polskiej duszy, w sposób czytelny na całym świecie. Twórczość de Oliveiry nigdy nie była zaliczana do mainstreamu; twórca poruszał się w obszarze kina art-houso'wego, nawet awangardowego, opowiadając jednak o uniwersalnych tematach. W tym sensie można go porównać do Kieślowskiego, którego popularność za granicą jest wciąż większa niż w Polsce.

Jak polska widownia przyjmie twórczość najdłużej aktywnego reżysera, będzie się można przekonać już wkrótce. Prosto z Warszawy przegląd migruje m.in. do Gdańska, Łodzi, Poznania, Lublina, Krakowa i Wrocławia.

Jacek Dziduszko

dostępne na stronach www kin:

30/11-2/12.2016, KinoPort, Gdańsk
www.laznia.pl
30/11-2/12.2016, Kinematograf, Łódź
www.kinomuzeum.pl
grudzień 2016, Kinoteatr Rialto, Poznań
www.kinorialto.poznan.pl
grudzień 2016, Chatka Żaka, Lublin
www.chatkazaka.kina.lublin.pl
styczeń 2017, Kino Paradox, Cracóvia
www.kinoparadox.pl
styczeń 2017, Kinokawiarnia Spirala, Oleśnica
www.kinospirala.pl
27/01-02/02/2017, Kino Malta, Poznań
www.kinomalta.pl
luty 2017, Kino Nowe Horyzonty, Wrocław
www.kinonh.pl
luty 2017, Kino Kadr, Dąbrowa Górnicza
www.palac.art.pl
kwiecień 2017, Kino Rejs, Słupsk
www.emcek.pl