Elżbieta Czyżewska nie zrobiła kariery w Ameryce. Meryl Streep ją ubóstwiała

Kiedy w 1969 r., Elżbieta Czyżewska wyjeżdżała na stałe do Stanów Zjednoczonych, opuszczała jednocześnie aktorski Olimp. Za Oceanem nie potrafiła się odnaleźć. W życiu prywatnym weszła na równię pochyłą. 14 maja br. artystka obchodziłaby 85. urodziny.

Ojciec Elżbiety Czyżewskiej zginął podczas okupacji. Matka miała problemy z alkoholem i nie potrafiła zadbać o dwie córki. Z biednej warszawskiej sutereny, bez bieżącej wody i elektryczności, mała Ela i jej siostra Krysia trafiły na kilka lat do domu dziecka.

Czyżewska od dzieciństwa zawsze dużo czytała i była ciekawa świata. Dostała się do szkoły teatralnej i szybko błysnęła talentem, który w połączeniu z fotogeniczną urodą otworzył jej drzwi do filmowej kariery. Grała u Barei, Kutza, Wajdy i swojego pierwszego męża Jerzego Skolimowskiego. Reżyser do dziś milczy o związku z aktorką jak grób.

Przełomowe dla Czyżewskiej było spotkanie z Davidem Halberstamem.

Halberstam był dziennikarzem "NY Times". Przyjechał do Warszawy w 1965 r. jako laureat nagrody Pulitzera za tekst o zbrodniach proamerykańskiego reżimu południowowietnamskiego. Zakochał się w Czyżewskiej, kiedy zobaczył ją w roli Maggie w sztuce Arthura Millera "Po upadku", inspirowanej postacią byłej żony pisarza Marilyn Monroe.

Po czterech miesiącach znajomości Halberstam i Czyżewska wzięli ślub. Ponieważ ona nie znała angielskiego, porozumiewali się po francusku. Dwa lata później dziennikarz opublikował w "NY Times" artykuł krytyczny wobec Władysława Gomułki i został uznany za osobę niepożądaną w Polsce podobnie jak jego żona. Kiedy zaraz po zakończeniu zdjęć do filmu Andrzeja Wajdy "Wszystko na sprzedaż" Czyżewska pojechała na lotnisko, poddano ją upokarzającej rewizji osobistej. Aktorka została skazana na Amerykę.

Halberstam nie był zainteresowany rozwojem kariery aktorskiej swojej żony. Chciał, żeby zajęła się domem, w którym, notabene, rzadko bywał. Czyżewska zapisała się na kurs gotowania i zaczęła wyprawiać huczne, lekko skandalizujące przyjęcia. - Było ok. 80. osób, dziennikarze, wpływowi ludzie z Waszyngtonu. [...] Elżbieta rozebrała się do naga i przebiegła przez cały ten tłum. Wszystkich zatkało - wspominał operator filmowy Adam Holender w filmie "Aktorka".

Coraz częściej w mieszkaniu Czyżewskiej i Halberstama zaczęli pojawiać się goście z Polski. - Dla niej to była namiastka środowiska, które zostawiła w Warszawie, okazja do prowadzenia rozmów po polsku i w jakimś stopniu bycia tą Elą Czyżewską, którą była w Polsce, wielką gwiazdą. [...] A Halberstam tego nie znosił i już po ich rozwodzie twierdził, że śnią mu się koszmary o tym, że znowu znalazł się w Polsce - opowiadała przyjaciółka aktorki Maria Konwicka w rozmowie z "Twoim Stylem".

W związku Czyżewskiej i Halberstama dochodziło do przemocy. - David zadzwonił do mnie w nocy, żebym przyszedł. "Ona doprowadza mnie do szału" - mówił. - Zobaczyłem Elżbietę z okładem lodu, miała podbite oko. David powiedział, że stracił panowanie nad sobą, a ona krzyczała do niego, że jest potworem - relacjonował pisarz Gay Talese w biograficznej "Aktorce".

Małżeństwo rozpadło się ostatecznie w 1977 r. Przez długi czas Czyżewska utrzymywała się z alimentów od Halberstama.

Elżbieta Czyżewska popadała w uzależnienie. - Ela mogła się upić, spaść ze schodów, zachowywać się nieobliczalnie, ale miała w sobie delikatność i niepewność. Może piła, żeby dodać sobie odwagi. Nie była w stanie się przepychać, walczyć o siebie. [...] Wysiadując u niej na kanapie, oglądałam tylko pierwszy akt tych towarzyskich spotkań, potem wracałam do siebie. [...] Jej nocne życie kończyło się przeważnie jakąś degrengoladą. To była mroczna strona tych występów, jej podróże do piekła. Po każdej takiej awanturniczej nocy Ela, szykując szatańsko mocną kawę, mówiła do mnie: "No, piesku, od dzisiaj zaczynamy nowe życie". Że niby ja też - opowiadała Maria Konwicka.

Ostatecznie Czyżewska rzuciła alkohol, z dnia na dzień, u progu lat 90. Miała świadomość, że przez nałóg straciła kilka zawodowych szans jak, np. współpracę z Louisem Mallem. Miała zagrać u niego główną rolę w sztuce na Broadway'u, ale na pierwsze spotkanie przyszła pijana. Reżyser postawił sprawę jasno: "Albo ona, albo ja".

Innym powodem, niemniej ważnym, dla którego Elżbieta Czyżewska nie zrobiła kariery w Ameryce był jej problem z językiem angielskim. - Była osobą, której brakuje drugiej ręki. Tak, jakby ktoś podciął jej skrzydła. Nie mogła wyrazić swojego wnętrza, talentu i osobowości - stwierdził obrazowo pisarz Gay Talese.

Twardy akcent predystynował ją do roli emigrantki z Polski w "Wyborze Zofii", ale reżyser Alan J. Pakula wolał Meryl Streep, która miała już na koncie Oscara za "Sprawę Kramerów". Streep uczciwie przyznawała, że postać Zofii zbudowała, w dużej mierze, na obserwacji Czyżewskiej, jej sposobie mówienia, bycia i sentymentu do opuszczonego kraju.

Obie gwiazdy spotkały się w 1974 r. przy okazji "Biesów", które Andrzej Wajda wystawiał w Yale Repertory Theatre. Streep była wtedy jeszcze studentką, a Czyżewska mentorką. Polka oczarowała młodszą koleżankę. - Ta istota wydawała mi się najbardziej fascynującą kobietą, jaką poznałam. Miała taki europejski styl, kobiety świadomej siebie, uwodzicielskiej i "blond". Styl obcy kobietom wychowanym, jak ja, w latach 70. w New Jersey, które rozmawiają z tobą bardzo bezpośredno, na zasadzie: "Hej, mów, czego chcesz!" - wyznała Meryl Streep w filmie "Aktorka".

Elżbieta Czyżewska przyjmowała każdą, nawet najmniejszą rolę, zarówno w znanych serialach, np. "Seks w wielkim mieście", czy "Prawo i porządek", jak i spektaklach off-off-broadway'owskich. - Kilka dni przed śmiercią zasłabła na schodach, idąc na próbę czytaną do kolejnego spektaklu. Mawiała, że może grać krzesło, słonia, cokolwiek, ale musi grać. Twierdziła, że żadne zawirowania polityczne i życiowe nie przeszkodzą jej w wykonywaniu zawodu. Nie w karierze, ale w byciu aktorką – wspominała Maria Konwicka.

Elżbieta Czyżewska, która rzuciła alkohol, ale nigdy nie przestała palić, zmarła na raka przełyku w 2010 r. Została pochowana w Warszawie.

W najnowszym odcinku podcastu "Clickbait" bierzemy na warsztat finały tegorocznej Eurowizji, rozprawiamy o "Yellowstone" z Kevinem Costnerem oraz polecamy trzy książki, od których nie będziecie mogli się oderwać w maju. Możesz nas słuchać na Spotify, w Google Podcasts, Open FM oraz aplikacji Podcasty na iPhonach i iPadach.