''Pluję na twój grób'': Jeden z najczęściej zakazywanych filmów w historii

Długie kolejki do kas w amerykańskich kinach, murowana pozycja na niesławnej liście „video nasties”, zszokowani widzowie i zohydzeni krytycy. Tak w 1980 roku Stany Zjednoczone zareagowały na film nikomu nieznanego debiutanta.

Jednak po latach obraz w reżyserii Meira Zarchiego zyskał status dzieła kultowego. Mało tego - doczekał się wielokrotnych odwołań w rozmaitych filmach, a po latach nawet remake'u, dzięki któremu wielu widzów po raz pierwszy zobaczyło owiany złą sławą oryginał.

Jaki film swego czasu tak podzielił widzów? Dlaczego wywołał falę oburzenia i histerii? Co ma wspólnego z działami Bergmana i Tarantino?

„Pluję na twój grób” („I Spit On Your Grave”, 1978) Meira Zarchiego ma fabułę prostą i dającą się streścić w kilku słowach.

Młoda pisarka, Jennifer, wynajmuje w zacisznej okolicy domek nad jeziorem, aby ukończyć debiutancką powieść. Atrakcyjną, niezależną kobietą z wielkiego miasta zaczyna się interesować czwórka kolegów. Mężczyźni planują zgwałcić dziewczynę. W końcu dochodzi do tragedii.

Po przestępstwie nieformalny szef grupy, Johnny, nakazuje wykończyć ofiarę upośledzonemu Matthew. Chłopak symuluje zabójstwo, a sprawa cichnie.

Jennifer zamiast kuracji w szpitalu wybiera rekonwalescencję w domu. Postanawia zemścić się na oprawcach. Stopniowo uwodzi kolejnych napastników i morduje ich, jednego po drugim...

Podobną linię dramaturgiczną można znaleźć w kilku starszych filmach. Krytycy ukuli dla niej nazwę kina gwałtu i zemsty („rape and revange”).

Filmy tego typu – a mówimy bardziej o typie fabuły, albowiem podobny układ wydarzeń znajdujemy w dziełach z różnych beczek: thrillerach, westernach, horrorach, czy nawet tytułach spoza paradygmatu gatunkowego – charakteryzują się następującą trzyaktową strukturą:

Akt 1) Kobieta zostaje brutalnie gwałcona i pozostawiona na pewną śmierć.
Akt 2) Ofiara przeżywa, a następnie dochodzi do zdrowia i planuje zemstę.
Akt 3) Bohaterka morduje swoich oprawców.

W ramach podobnego schematu rozmaite tytuły inaczej rozkładają akcenty. Czasami zemsta zostaje dokonana nie przez ofiarę (która w wyniku odniesionych ran ginie), ale jej bliskich. Zdarza się też, że dotknięta ogromną traumą kobieta mści się nie tylko na swoich oprawcach, lecz całej męskiej populacji.

Analogicznie do przedstawionego powyżej schematu wygląda fabuła „Źródła”, nagrodzonego Oskarem za najlepszy film nieanglojęzyczny, dzieła Ingmara Bergmana z 1960 roku.

Bergman oparł swoją historię na średniowiecznej balladzie, w której rodzice zgwałconej i zamordowanej dziewczynki, po przypadkowym odkryciu zbrodni, decydują się na samozwańczą wendetę.

Bergmanowska opowieść została uwspółcześniona 12 lat później, w debiutanckim filmie Wesa Cravena „Ostatni dom po lewej” (1972). Kompozycję odpowiednią dla kina gwałtu i zemsty znajdziemy też* w przynajmniej kilkudziesięciu różnych filmach, w przeważającej większości z półki kina eksploatacji,* m.in. szwedzki „Thriller: zemsta dziwki” (1974) Bo Arne Vibeniusa, amerykański „Kaliber 45” (1981) Abla Ferrary czy japońska „Krwawa Pani Śniegu” (1973). Formuła r&r stała się również fundamentem takich filmów Quentina Tarantino jak „Kill Bill” (2003-4) czy „Death Proof” (2007). Za to prawdziwą rewelacją było „Nieodwracalne” (2002), gdzie Gaspar Noe dosłownie przewrócił formułę o 180 stopni i obnażył mechanizmy jej działania.

Jednak pierwszym filmem, który ciśnie się na usta, gdy myślimy o takim kinie, jest bezsprzecznie „Pluję na twój grób”.

Inspiracją dla scenariusza było autentyczne wydarzenie, którego doświadczył reżyser. Pewnego dnia przejeżdżał samochodem w pobliżu parku ze swoim przyjacielem i jego córką, kiedy nagle spostrzegł nagą, poobijaną kobietę wyczołgującą się spomiędzy krzaków.

Mężczyźni zabrali ofiarę na komisariat policji, gdzie – półprzytomną i zszokowaną – zmuszano do przejścia przez rutynowe procedury, zamiast zapewnić jej jak najszybszy transport do szpitala i opiekę. Brak społecznej empatii dla poszkodowanej spowodował, że w głowie Zarchiego (na zdjęciu drugi od lewej – przyp. red.)* zaczął kiełkować pomysł na scenariusz.*

Już wtedy wiedział, że aby w pełni oddać cierpienie, którego doświadcza ofiara, nie będzie mógł zrezygnować z brutalnych i dosadnych scen. Sporym problemem okazało się znalezienie aktorki, która odważy się zagrać we wszystkich upokarzających dla bohaterki sekwencjach.

Wybór padł na 31-letnią Camille Keaton. Aktorka - spokrewniona z samym Busterem,* kamienną twarzą filmowej burleski -*debiutowała w kinie w 1972 roku we włoskim giallo (specyficzny rodzaj filmu kryminalnego – przyp. red.) pt. „Co zrobiliście z Solange?” („Cosa avete fatto a Solange?”).

W tym samym roku młoda aktorka po raz pierwszy swoimi rozbieranymi zdjęciami zdobiła strony włoskiego magazynu Playmen. Po raz drugi miała tam sesję w 1974 roku – tym razem trafiając już na okładkę.

Praca nad rolą Jennifer była niezwykle trudna i wyczerpująca(ekipa dysponowała tylko jedną kamerą, więc tzw. „kontrujęcia” i ujęcia z innej perspektywy trzeba było kręcić osobno), ale Keaton podołała zadaniu. Za swój trud została nagrodzona laurem dla najlepszej aktorki na festiwalu filmowym w Sitges w 1978 roku, jednej z najważniejszych dla kina gatunkowego imprez na świecie.

Rok później poślubiła reżysera filmu, ale ich małżeństwo przetrwało tylko trzy lata.

Film oryginalnie ukazał się w kinach w listopadzie 1978 roku pod tytułem „Dzień kobiety” („Day of the Woman”), ale nie odniósł sukcesu. Ze zmienionym tytułem (sugerującym eksploatacyjną tematykę), wzmożoną kampanią – złowrogimi trailerami i plakatami – wrócił na ekrany w 1980 roku i przyciągnął do kin tłumy widzów.

Jak w przypadku wielu filmów o kontrowersyjnej tematyce wywołał debatę „za i przeciw”, w której najaktywniej wypowiadali się ci, którzy w ogóle „ISOYG” nie widzieli (i, dodajmy, nie zamierzali).

Argumentów dostarczała zresztą opiniotwórcza krytyka. Roger Ebert, popularny ale konserwatywny krytyk, pisał o „podłym worze śmieci”, nazywając film „chorym, nagannym i godnym pogardy”.

Krytyka wzburzyły przede wszystkim niezwykle długie i ciężkie do zniesienia sceny napaści, a także ich odbiór przez widzów:

- Mężczyzna w średnim wieku po pierwszym gwałcie stwierdził na głos: To było niezłe! Po kolejnym: Teraz jej pokażą! […] Kobieta w moim rzędzie, podczas scen zemsty, krzyczała: Wykastruj go, siostro!”- pisał recenzent.

Zarzutów nie rozumiał sam Zarchi, który zaznaczał, że jego film jest przede wszystkim feministyczną krytyką przemocy wobec kobiet.

Żywiołowo reagowali widzowie i krytycy, nieobojętna pozostała też cenzura. Wiele krajów, w tym Niemcy (RFN), Norwegia czy Islandia zakazały jego dystrybucji przede wszystkim za „gloryfikowanie przemocy wobec kobiet”. Film odczytywano więc zupełnie wbrew zamysłom reżysera.

W kilku innych państwach, m.in. Australii, został dopuszczony do kin po ostrych cięciach cenzorskich. W Wielkiej Brytanii trafił na niesławną listę filmów zakazanych, tzw. „video nasties”, i został z niej zdjęty dopiero z początkiem nowego tysiąclecia, w znacznie krótszej i złagodzonej wersji.

W Irlandii pozostaje zakazany po dziś dzień – Irish Film Board zabroniło nawet sprzedaży filmu na nowych nośnikach - DVD i Blu-Rayu. Mimo że „Pluję…” po latach uważany jest za najważniejszy przykład nurtu r&r i znajduje się na półkach wszystkich szanujących się fanów mocnego kina gatunkowego, to jeszcze w 2010 roku magazyn Time umieścił go na liście „10 najbardziej bezsensownie brutalnych filmów”.

W 1993 roku światło dzienne ujrzał nieoficjalny remake zatytułowany „Dzika zemsta” („Savage Vengeance”). Film powstał pięć lat wcześniej i mniej więcej tyle trwała walka z Zarchim, bez którego zgody film został wyprodukowany, o dopuszczenie do dystrybucji

Ostatecznie zmieniono nazwisko bohaterki, ale fabuła i tak praktycznie kopiowała wydarzenia z pierwowzoru i była zaledwie jego marną kopią. Niejasny był również udział w produkcji Camille Keaton – aktorka odmówiła komentarza w sprawie.

Trwająca ledwie 65 minut, zrealizowana niskimi środkami na taśmie VHS produkcja szybko popadła w zapomnienie. Znacznie lepiej z materiałem wyjściowym poradzili sobie scenarzysta Stuart Morse i reżyser Steven R. Monroe, twórcy remaku „ISOYG”, który – u nas znany jako „Bez litości” – trafił do dystrybucji w 2010 roku.

Film spotkał się z pozytywnym odbiorem pośród widzów (co innego krytycy – cytowany wcześniej Ebert ponownie wystawił najniższą ocenę), dalece bardziej niż… jego kontynuacja z 2013 roku, będąca tylko zbędnym przeciąganiem tematu.

Film Zarchiego bez wątpienia stał się ikoną i po dziś pozostaje legendą kina spod znaku grindhouse. Ciekawostką jest, że już w 1979 roku powstała jego turecka przeróbka pt. „Öyle bir kadınki”.

Można spekulować, czy gdyby nie popularność filmu powstałyby liczne inkarnacje struktury fabularnej rape&revange- od kampowych „Ulic zemsty” (1986), aż po mainstreamowe, cieszące się szaloną popularnością produkcjeTarantino.

Sam tytuł jest często wspominany w innych filmach – pojawia się na półkach w wypożyczalniach wideo, w formie plakatu, czy czyni się do niego aluzje w dialogach – głównie produkcjach grozy.

Wpływ obrazu Zarchiego – także w sensie politycznym, na debatę w sprawie przemocy wobec kobiet w mediach – był więc niebagatelny. Szkoda więc, że reżyser zrealizował potem tylko jeden scenariusz, zresztą nieudany („Nie denerwuj mojej siostry”) i słuch po nim zaginął.

„Pluję na twój grób”, klasyk z niesławną, 20-kilkuminutową sceną gwałtu (podobno najdłuższą w historii kina) zapewnił mu jednak miejsce w annałach historii kina.

Jacek Dziduszko