Przegląd "M(A)U(E)R" na tegorocznym Planete Doc Review

Mur - Mauer w Berlinie upadł, ale istnieją inne mury - granice wyznaczane przez ludzkie uprzedzenia i lęki. W ramach przeglądu M(A)U(E)R, wśród ponad 40 dokumentów polskich i niemieckich twórców, znalazły się portrety jednostek napiętnowanych przez system komunistyczny, filmowe świadectwa przebiegu i następstw Jesieni Narodów oraz przykłady nowych „murów”, często wyrosłych na gruzach starych, po 1989 roku.

Obrazu rewolucji dopełnią filmy o przemianach w Czechosłowacji, na Węgrzech i Ukrainie. Dokumenty polskich i niemieckich reżyserów będą pokazywane w blokach tematycznych, których nazwy zostały zainspirowane utworem Mury Jacka Kaczmarskiego.

Celem jest stworzenie barwnego, wielowarstwowego obrazu, w którym wypowiedzi twórców niemieckich i polskich będą się uzupełniały, dyskutowały ze sobą, i przede wszystkim skłaniały do refleksji wykraczającej poza postrzeganie przemian roku 1989 wyłącznie z perspektywy jednego narodu. Stąd dwujęzyczna nazwa przeglądu M(A)U(E)R - mur i Mauer wpisane w siebie.

Przeglądowi towarzyszyć będzie debata „Sztuka filmowa a wydarzenia 1989 roku”, w której weźmie udział Andrzej Wajda, Maciej Drygas, Bartek Konopka i Wolfgang Becker (reżyser Goodbye Lenin). Spotkanie odbędzie się po premierze dokumentu Bartka Konopki i Piotra Rosołowskiego Królik po berlińsku, 12 maja w warszawskiej Kinotece. Poprowadzi je Ryszard Jaźwiński z Radiowej Trójki, która to stacja wydarzenie będzie transmitować. W ramach M(A)U(E)R odbędzie się również pokaz specjalny filmów wybitnego dokumentalisty Thomasa Heise’go, połączony ze spotkaniem z twórcą.

Sekcja M(A)U(E)R powstała przy współpracy Stowarzyszenia Filmowców Polskich Instytutu Goethego, AG DOK - Arbeitsgemeinschaft Dokumentarfilm, German Films.

Mur – Mauer to nie tylko granica oddzielająca Berlin Wschodni od Zachodniego. To żelazna kurtyna, sztucznie dzieląca przez 50 lat Europę, ciało obce, służące interesom wielkich mocarstw, ale godzące w prawa człowieka. Mur w Berlinie upadł, ale istnieją inne mury –granice wyznaczane przez ludzkie uprzedzenia i lęki. Dlatego wśród ponad 40. polskich i niemieckich dokumentów, które zostaną zaprezentowane w maju w Warszawie znalazły się nie tylko filmowe świadectwa przebiegu i bezpośrednich następstw rewolucji zwanej także Jesienią Narodów, jaka ogarnęła w 1989 roku Europę Środkową i Wschodnią, oraz portrety jednostek, których losy zostały napiętnowane przez system komunistyczny, ale także obrazy nowych murów, często wyrastających z gruzów starych, kiedy indziej zaś mających swe źródła w rzeczywistości po 89 r.

Przegląd M(A)U(E)R otworzy premiera dokumentu Królik po berlińsku w reżyserii Bartka Konopki i Piotra Rosołowskiego. Dzięki unikalnej perspektywie (spojrzeniu na świat z punktu widzenia królików, których w strefie muru berlińskiego żyły ogromne stada) oraz nietypowemu wykorzystaniu filmowych i fotograficznych materiałów archiwalnych, autorzy stworzyli trafną metaforę systemu totalitarnego.

W bloku I Łańcuch kołysał się u nóg..., oprócz filmu Konopki i Rosołowskiego, zostaną pokazane inne dokumenty obrazujące system. Metaforę życia w stanie permanentnej inwigilacji i kontroli stworzył Piotr Jaworski w Hotelu Panoptykon. W doskonałym montażowo filmie Macieja Drygasa Jeden dzień z PRL zobrazowane zostały działania służb specjalnych - ich absurdalność i zasięg kontroli życia prywatnego obywateli.

Prawdziwym majstersztykiem propagandy jest wschodnioniemiecki Dla dobra dzieci (Der Kinder wegen, 1963) o donosach o masowych ucieczkach z Niemiec Zachodnich do NRD. Emigranci z Zachodu nie chcieli, aby ich dzieci dorastały w kraju, w którym o wartości obywatela decyduje jego zamożność, a wielcy kapitalistyczni monopoliści mają wpływ na politykę i gospodarkę kraju. Nie zabraknie także spojrzenia od środka na tamtą rzeczywistość - w filmie Granica - akapit życia, strefa śmierci (Grenze - Lebensabschnitt, Todesstreifen) o służbie na murze berlińskim opowiadają byli żołnierze służb granicznych, których zadaniem było strzelanie do uciekających rodaków. Reżyser Holger Jancke odbył również służbę na murze i ryzykując życiem wykonał serię nielegalnych fotografii, na których uwiecznił życie w jednostce granicznej.

Z kolei w Historii pewnego sumienia Grzegorza Linkowskiego o współpracy z SB opowie były agent, który zdecydował się na spowiedź przed kamerą. Kolejne propozycje filmowe to historie wielkich ucieczek z systemu w Ojcu i wrogu Susanne Jäger i Wielkiej ucieczce cenzora Grzegorza Brauna, a także spojrzenie na życie w NRD z perspektywy zachodnioniemieckiej w Lenin kam nur bis zur Ludenschaft, oraz polskiej w Był sobie mur Andrzeja Titkowa.

Blok II On natchniony i młody był, ich nie policzyłby nikt jest poświęcony młodości w systemie komunistycznym oraz formom działalności opozycyjnej i kulturze niezależnej w NRD i Polsce. Ruch punkowy w Niemczech Wschodnich był nie tylko alternatywną odmianą popkultury, lecz miał także wymiar polityczny. Na młodość w irokezach spoglądają w filmie Too Much Future: Punk East Carsten Fiebeler byli punkowie, w tym światowej sławy malarka Cornelia Schleimer. Niezwykłą popularnością w latach 80-tych w NRD cieszył się break dance. Perypetie młodzieży, która niepomna zakazu rozpowszechniania kultury zgniłego Zachodu, masowo szyła sobie sportowe ciuchy na wzór bohaterów z kultowego amerykańskiego filmu Beat Street, zarejestrował Nico Raschick w Here we come. La Villette przedstawia niezależne malarstwo i sztukę akcyjną z Niemiec Wschodnich, która nie ma nic wspólnego z oficjalnym obiegiem sztuki socjalistycznej, spełniającej zadania agitacyjne i propagandowe. Z kolei Major, albo rewolucja krasnoludków to fantastyczna
podróż do Wrocławia opanowanego przez Pomarańczową Alternatywę.

Waldemar „Major” Frydrych walczy śmiechem z absurdami PRL-u. W sekcji znajdą się także filmy o działalności NZS (Niezależni, Pokolenie 89’), dokumenty poświęcone prywatnym i bohaterskim wojnom z systemem (Wichrzyciel - śledztwo w sprawie Oskara Brusewitza, Rumuński list, Sportowiec Lötzsch, Usłyszcie mój krzyk), a także przejmujące historie internowania (Gesicht zur Wand, Michała Bukojemskiego listy z interny).

Przebieg przełomowych wydarzeń z roku 1989, a także ich genezę i tło historyczne zaprezentują filmy zebrane w bloku III Zwalali pomniki i rwali bruk. Demonstracje poniedziałkowe, największa niemiecka demonstracja w Berlinie, która odbyła 4 listopada 1989 roku czy upadek muru berlińskiego zostały zarejestrowane przez filmowców na różne sposoby. W sekcji zostanie pokazany poruszający Lipsk jesienią, malarski i poetycki Mur Jürgena Böttchera, studencka etiuda Makulatura, a także Jak Erich stracił pracę – wydarzenia Jesieni Narodów z perspektywy zachodnioniemieckiego operatora, który pracował wówczas jako korespondent telewizji francuskiej.

W Jak zrywaliśmy żelazną kurtynę Krystyna Mokrosińska przedstawiła kolejne wydarzenia prowadzące do upadku porządku jałtańskiego w Europie. Stół bez kantów Piotra Bikonta to wyjątkowy zapis wydarzeń wokół obrad Okrągłego Stołu, które komentują dziennikarze i opozycjoniści. Ostatnie chwile PZPR utrwalił Andrzej Fidyk w filmie Ostatki. Czas przemian, czas chaosu, upadku starych wartości i budowania nowych przedstawiają dokumenty zebrane w bloku IV Ten z nami! Ten przeciw nam!. Zostaną pokazane m.in. Po zwycięstwie 1989-1995 Marcela Łozińskiego oraz Jaka Polska? duetu Paweł Kędzierski i Andrzej Piekutowski, filmy, które analizują przemiany społeczno-polityczne w Polsce, w tym upadek etosu Solidarności, dojście do władzy postkomunistów, fale kolejnych strajków, wzrastające bezrobocie i pogłębiającą się biedę.

O tym, że rewolucja miała swoją cenę, wie nie tylko Rodzina Schutze, sportretowana na przestrzeni 10 lat przez Wolfganga Ettlicha w trakcie ich rozpaczliwej walki o byt na wolnym rynku, ale także bohaterowie Mgły Ireny Kamieńskiej - pracownicy byłych PGR-ów, skazani na wegetację, zdezorientowani, bezradni.

W bloku V A mury runą, i pogrzebią stary świat... pokazane zostaną filmy o wyzwalaniu się kolejnych narodów: aksamitną rewolucję w Czechosłowacji, pomarańczową na Ukrainie oraz rewolucję na Węgrzech. Jest w nich miejsce na refleksję, czy wszystko, co zawierał stary świat, powinno zostać pogrzebane i czy ślady przeszłości są potrzebne, by podtrzymywać i budować świadomość zagrożeń wynikających z systemów ograniczających wolność jednostki.

Dokumenty poświęcone braku komunikacji między pokoleniami, ludźmi, którzy dorastali przed i po ‘89 rokiem (Każdy milczy o czymś innym, O świcie i przed świtem) oraz filmy o aktualnych problemach młodych ludzi w wolnych krajach, którzy mają ambiwalentny stosunek do przeszłości i obawiają się przyszłości (b24, Piosenka i życie) to propozycje z VI bloku A mury rosną...

Specjalne miejsce w ramach przeglądu M(A)U(E)R zajmie twórczość Thomasa Heise’go, wybitnego niemieckiego dokumentalisty. Filmy zrealizowane przez niego do 1989 roku były zakazywane przez władze już na etapie scenariusza, w trakcie zdjęć lub podczas kolaudacji. Odrzucono także dyplom szkoły filmowej Heise’go Erfinder 82. Zaproponowano wprowadzenie zmian, których autor nie mógł przyjąć i film został zniszczony. Heise jako niezależny autor nadal pisał kolejne scenariusze, które konsekwentnie były odrzucane. Oprócz tego reżyserował słuchowiska radiowe i spektakle teatralne w Berliner Ensemble.

W bloku Twórca wobec systemu zostaną zaprezentowane trzy dokumenty jego autorstwa: Bar w podziemiach (Imbiss spezial, 1990), Mój brat (Mein Bruder, 2005) oraz najnowszy Materiał (2008). Tworzą one opowieść od wydarzeń w listopadzie 1989 roku, sfilmowanych nie na ulicach, ale w małym barze w podziemiach, poprzez konfrontację z tajnym współpracownikiem Stasi, który donosił na Heise’go i jego brata, po wizualny pamiętnik, monumentalny kolaż z materiałów kręconych na przestrzeni 20 lat (1988-2008), które nie weszły do filmów, a są dla autora bardzo cenne, gdyż zawierają obrazy przełomu i zmian, które dokonywały się w jego kraju.